چهره های تاریخی
در حالی فرقه‌های از صوفیه سلسله خود را به حسن بصری می‌رسانند که حسن بصری سنگ خلفاء را به سینه می‌زده و ارادت خاصی به آنها داشته است ولی در نقطه مقابل بارها و بارها با اهل‌بیت(علیهم السلام) برخوردی زشت و ناپسند داشته است تا آنجا که حضرت علی(علیه‌السلام) را شایسته جهنم می‌داند و درصدد جنگ با حضرت برآمده است. حال آیا چنین کسی می‌تواند شیعه و مرید امام باشد؟
شروع اختلاف در امت را باید از اختلاف در مسأله امامت دانست، همانطور که تدوام آن بواسطه اختلاف در این امر مهم می‌باشد. کسانی که معتقد به اصل امامت نبودند و شعار «حسبنا کتاب الله» را از همان ابتدا سر داده بودند، کار را به جایی رساندند که در زمان غیبت آخرین حجت خدا بر زمین، مدعی بابیت او شدند تا آخرین تیر را بر پیکر پاره پاره امت واحده اسلامی زده باشند.
آنچه که شک مخالفین ابن عربی را در مورد عدم اعتقاد او به مهدویتِ حضرت مهدی موعود و خاتم الاولیاء بودن ایشان را به یقین تبدیل کرده است و دیگر عبارات موافق او درباره حضرت مهدی (ع) را باطل کرده است این است که او درباره خودش می‌گوید: «أنا ختم الولایه دون شک؛ يعنی بدون شک من ختم الولایة هستم.
شهید محراب آیت‌الله قاضی در پاورقی کتاب انیس الموحدین، می‌نویسد: «علمای شیعه و سنی در حق وی سه قول بیان کردند: جمعی او را تکفیر کرده‌اند، مانند علامه تفتازانی، عده‌ای وی را از اکابر اولیا دانسته‌اند بلکه او را ازجمله عرفای کاملین و اعاظم مجتهدین به شمار آورده‌اند و جمعی دیگر به ولایت او قائل شده ولی مطالعه کتب او را حرام دانسته‌اند.»
اگر کسی از دشمنانِ دوست خود فاصله گرفته و آنها را مذمت نموده باشد، می‌تواند در ادعای خویش صادق باشد. امّا اگر او علاوه بر ادعای دوستی با دشمنان دوست خود، طرح دوستی ریخته باشد و آنها را مورد مدح و ثنای خود قرار داده باشد، آنوقت است که باید در صحت ادعای او به شدّت تردید کرد.
کسی را که در عمل و نظر به مخالفت با اهل‌بیت (ع) پرداخته و از همراهی آنان برای مبارزه با حکومت طاغوت و مبارزه با فساد دوری جسته و در مقابل دستگاه معنوی و علمی ایشان، گروه و دسته و اصحاب خود را راه انداخته و عملاً و علماً به یاری حکومت طاغوت کمر همت بسته است و تازه در آخر عمر متنبه گشته و توبه نموده، نمی‌توان شیعه امیرالمؤمنین (ع) و خرقه گرفته از ایشان برای دستگیری و ارشاد مردم دانست.
حکومت‌های جائر و طاغوتی همواره با سوءاستفاده از شخصیت‌های هر دوره، به دنبال حذف و یا تضعیف مخالفین خود بوده و هستند. دولت امویان نیز علاوه بر حرف فیزیکی مخالفین خود علی‌الخصوص اهل‌بیت پیامبر، با بهره‌گیری از این ترفند سعی در کاهش نفوذ تأثیر خاندان عصمت و طهارت در هدایت مردم به سمت فلاح و رستگاری داشتند. ازاین‌رو با جذب و حمایت برخی شخصیت‌ها در این راه از هیچ کوششی فروگذار نکردند.
حسن بصری، از اسرای مسیحی میسان بود که در جنگ ثنی اسیرشده بود. برخلاف خواست صوفیه اگر حسن بصری را دشمن مغرض اهل‌بیت (علیهم‌السلام) ندانیم، (که شواهد و قرائن مثبِت این نظر است) باید او را یکی از دوستان نادان اهل‌بیت (علیهم‌السلام) دانست که با اقدامات خود به تقویت حکومت ظلم و جور و انزوای امامان معصوم (علیهم‌السلام) کمک نموده است.
در کتب صوفيه نه‌تنها به معرفی رجال صوفیه پرداخته‌اند، بلکه در دوره‌هایی به بانوان صوفیه نیز اشاره کرده است. ازجمله این بانوان رابعه عدویه اولین بانوی صوفی است که اکثر صوفیه او را به‌عنوان قدیسه و عارفه می‌شناسند و معرفی می‌کنند. در حال حاضر نیز رابعه عدویه در کشورهای صوفی نشین دارای احترام بالایی است، حتی در مصر میدان مهمی را به اسم او نام‌گذاری کرده‌اند.
قرن ۸ و ۹ سیطره افکار و آراء محی‌الدین ابن عربی در تصوف و عرفان است. یکی از پرکارترین سران صوفیه در این دوره شاه نعمت‌الله ولی است که تعداد رسالات منثور او را تا ۵۰۰ رساله هم ذکرکرده‌اند. اغلب کتاب‌ها و رسالات نوشته‌شده در این دوره در شرح و تفسیر آراء ابن‌عربی است که نفوذ فوق‌العاده افکار او از مختصات و ویژگی‌های مکتب‌های صوفیانه این دوره است.
در این یادداشت برای شناخت بهتر شخصیت شاه نعمت‌الله ولی سه واقعه مهم و حایز اهمیت در قرن 8 و 9 مورد بررسی قرار خواهد گرفت: 1. رشد، توسعه و گسترش و عملی شدن تصوف 2. قدرت یافتن شیعه اثنی عشری تا حد تشکیل سلسله شیعی صفوی 3. حمله مغول‌ها به ایران و فروپاشی حکومت‌های وقت.
علیرغم تلاش برخی از متصوفه مانند آقای شهرام پازوکی در معرفی شاه نعمت الله ولی به عنوان یک شیعه واقعی و معرفی تصوف به عنوان مرام حقیقی تشیع، همه شواهد و قرائن حکایت از سنی مذهب بودن شاه نعمت الله و علاقه قلبی او نسبت به اهل بیت عصمت و طهارت علیه السلام دارد. لذا می‌توان شاه نعمت‌الله ولی را یک سنّی متمایل به اهل‌بیت دانست.
مورخین در احوال حسن بصری که از سران قدیمی صوفیه به‌حساب می‌آید و معاصر با پنج امام معصوم بوده است، چنین نگاشته‌اند که وی فردی غمگین و حزین بوده است. سؤال این است که آیا این حزن و حالت غم حالتی الهی بوده است یا پشت ماجرای غم چندین ساله‌ی سرکرده‌ی فرقه صوفیه آه مظلومی نهفته است؟ تاریخ، قسمت دوم سؤال را تأیید می‌کند. حزن و اندوه در دین اسلام و در باب زهد سفارش شده...
صوفی دعوت‌کننده به مناظره پاسخ جالبی به سؤال کننده در مورد حسن بصری می‌دهد که جای تأمل دارد. وی حسن بصری را سامری امت پیامبر (صلی الله علیه و آله) خوانده و می‌گوید نزد ما اعتباری ندارد. با توجه به اینکه دعوت‌کننده به مناظره نظری کاملاً متفاوت با دیگر بزرگان صوفیه دارد، قطبیت حسن بصری را بالکل منکر شده است. ازآنجاکه احادیث...