پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ اثبات و رد ادعای دوستی و ارادت نسبت به  اشخاص جز با ملاحظه ارادت یا عداوت او نسبت به دشمنان آن شخصیت ممکن نیست. یکی از کسانی که متصوفه برای او ادعای دوستی و محبت اهل‌بیت (علیهم‌السلام) کرده‌اند، حسن بصری می‌باشد. آنها مدعی هستند که او به اشاره امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) خرقه ارشاد گرفته و مرید ایشان بوده است. در این یادداشت قصد داریم تا دوستی و محبت حسن بصری را از طریق ارادت او به غاصبین خلافت و دشمنان اهل‌بیت (علیهم‌السلام) محک زده و عیار این ارادت را بسنجیم.
برای او مدعی شده‌اند که؛ در زمان رسول‌الله (صلی‌الله علیه وآله و سلم) به دنیا آمد [1] و بازهم بنا به نقل‌های متعدد که قصد کرامت‌سازی برای وی داشته نوشته‌اند، مادر او آزاده‌کرده، ام سلمه زوجه پیامبر اسلام (صلی‌الله علیه و آله و سلم) بوده و در خانه او رفت‌وآمد داشته است. [2] امّا بااین‌حال درباره تولد او می‌نویسند که پس از تولد، توسط عمربن خطاب نام‌گذاری شد!
چنانچه عطار در کتاب تذکرة الاولیاء می‌نویسد: «چون او در وجود آمد پیش عمر بن خطاب (رضی‌الله‌عنه) بردند فرمود: سموه حسناء فانه حسن الوجه»[3] او را حسن نام کنید که نیکوروی است.
در صورت قبول ادعای تولد حسن بصری در زمان حیات پیامبر (صلی‌الله علیه وآله و سلم)، باید پرسید: با حضور وجود نازنین پیامبر عظیم الشأن اسلام و خلف صالح او امیرالمؤمنین (علیهما‌السلام) چرا باید عمر بن خطاب او را نام‌گذاری کند؟
چرا کودکی که مادر او با ام سلمه زوجه پیامبر اسلام (صلی‌الله علیه و آله و سلم) روابط نزدیکی داشته است، توسط عمربن خطاب نام‌گذاری شده است، آیا مقام منزلت او از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) یا امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) بالاتر بوده است؟ یا اینکه ایشان از نام‌گذاری فردی که در مقابل اهل‌بیت‌شان خواهد ایستاد و در دین بدعت و تفرقه ایجاد خواهد کرد، ابا کرده‌اند و شاید این روایات که او در زمان حیات پیامبر (صلی‌الله علیه و آله و سلم) به دنیا آمده و ایشان در حق او دعا کرده‌اند، ساختگی و جعلی باشد‍!
شاهد و گواه بر هم‌سنخ بودن فکری حسن بصری و عمربن خطاب، برخوردهای او با امام علی (علیه‌السلام) و دیدگاه او نسبت به ایشان است. تا آنجا که در حق او گفته‌اند او در عقیده شبیه عمربن خطاب بود. [4] ازجمله برخوردها و موضع‌گیری‌های وی با امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) این است که گفته بود: «اگر علی در مدینه می‌ماند و از خرمای خشک آن (نان خشک نیز آمده) می‌خورد، برایش بهتر بود از کاری که کرد». [5]  همچنین او، آیه مبارکه «صراط الذین انعمت علیهم» چنین تفسیر کرده می‌گوید: «صراط الذین انعمت علیهم یعنی ابوبکر و عمر یؤیده قوله (علیه‌السلام) اقتدوا بالذین من‌بعدی ابی بکر و عمر». [6]  در جای دیگر صراحتاً نظر خود راجع به ابوبکر بیان می‌کند؛ او در جواب محمد بن زبیر که از او می‌پرسد: «آیا به‌راستی رسول خدا ابوبکر را جانشین خود قرارداد؟» [7] می‌گوید: «مگر درباره خلافت او شک داری، به خدای یکتا رسول خدا او را جانشین خود قرارداد، ابوبکر از همه‌کس بهتر خدا را می‌شناخت»[8].
در مقابل ابن ابی‌الحدید می‌نویسد: «حسن بصری با علی (علیه السلام) کینه داشت و او را مذمت می‌کرد».[9] و در جای دیگر می‌نویسد: «حسن بصری بر این عقیده است که نباید ابلیس را لعن کرد [10] درصورتی‌که خداوند او را با «وان علیک لعنتی الی یوم الدین»[11] تا روز قیامت لعن نثارش می‌نماید.
جواد نوربخش هم که خود از روسای صوفیه معاصر می‌باشد می‌نویسد: «حسن بصری از هیچ‌یک از خلفای بنی امیه به‌اندازه عمر بن عبدالعزیز خشنود نبود و او را گرامی می‌داشت».[12]
آیا می‌توان کسی را که دشمن سرسخت امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) بوده و با ایشان کینه داشته و نسبت به غاصبین خلافت محبت و ارادت داشته است، دوست و محب اهل‌بیت معرفی کرد. فتأمل!

پی‌نوشت:
[1]. محمدبن ابراهیم عطار، تذکرةالاولیاء، ج۱، ص۳۰، چاپ محمد استعلامی، تهران ۱۳۷۸ش.
[2]. ابونعیم اصفهانی، ج ۲، ص ۱۴۷؛ ذهبی، ۱۴۰۱ ـ ۱۴۰۹، ثبوت، ص ۳
[3] تذکره الاولیاء: 1/18
[4]. محمد بن سعد، الطبقات الکبری، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران، انتشارات فرهنگ و اندیشه، 1374، ج 7، ص 16.
[5]. البیان و التبیین: 1/108، ترجمه شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید: 2/263
[6] تفسیر کشف الاسرار وعده الابرار: 1/20
[7] این عکس العمل گویای تعصب حسن بصری در مقابل منکران مسأله خلافت شیخین است.
[8] ترجمه روضات الجنات فی احوال علماء و سادات: 3/251
[9] شرح نهج البلاغه: 4/95
[10] ترجمه شرح نهج البلاغه: 8/179
[11] ترجمه شرح نهج البلاغه ص : 77
[12] حسن بصری از جواد نوربخش: 56