پیدایش تصوف
یکی از منابعی که برخی از محققین معتقدند صوفیه از آن گرفته شده است، آیین مانی است. شباهت‌هایی که میان صوفیه و مانویان وجود دارد منشا این نظریه شده است تا جایی که برخی عقاید صوفیه را عینا همسنگ عقاید ذکر شده در آیین مانی می‌دانند. با این حال نمی‌توان عقاید مانویه را به عنوان تنها منشا تصوف نام برد، ولی می‌توان گفت عقاید ایشان تاثیر زیادی در تصوف داشته است و درحقیقت تصوف برخوردار از نوعی آیین التقاطی است.
صوفیه به عنوان فرقه‌ای التقاطی، بسیاری از آداب و رسوم خود را از ادیان یا فرقه‌های دیگر به عاریه گرفته و در طول حیات اجتماعی خود دستخوش تحولات زیادی شده است. عموم محققان معاصر معتقدند که تصوف متأثر از تعالیم اسماعیلیه بوده و در مباحث خداى ناشناختنى (غیب الغیوب)، قطب و مراد، ولایت و انسان کامل و گرایش‌هاى گنوسى از آنان بهره برده است.
یکی از رسوم برخی از فرقه‌های صوفیه، "گدایی" است که در ادبیات صوفیه از آن تعبیر به "سوال" و "پرسه‌زنی" می‌شود. این امر همان چیزی است که دین اسلام از آن نهی کرده است تا جایی که تقاضای کمک مالی از دیگران همراه با اصرار مورد تأیید شرع نیست. رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در این مورد می‌فرمایند: «خدا دشمن مىدارد دشنام‌گوى بىآبرو و گداى مبرم را».
درباره زمان تشکیل تصوف اختلاف زیادی وجود ندارد و تقریبا همه کسانی که به نحوی در مورد تصوف اظهار نظر کرده و می‌کنند زمان تشکیل و نام‌گذاری تصوف را قرن دوم می‌دانند. نیکلسون در مقدمه اللمع سراج درباره زمان شروع تصوف می‌گوید: «تصوف در قرن دوم هجرى شروع مىشود و در قرن چهارم (تقریبا از سال 700 تا 1000 میلادى) پایان مىیابد.»
در اینکه منشا اشتقاق کلمه "صوفی" چیست، اقوال مختلفی بیان شده است. اما باید بدانیم که در میان صاحب‌نظران اتفاقی بر منشا کلمه صوفی وجود ندارد، هر چند که عده زیادی منشا اصلی کلمه صوفی را "صوف" به معنی "پشم" می دانند. در این مجال به بررسی منشا کلمه صوفی در آثار صوفیه می پردازیم تا ببینم صوفیان متقدم و متاخر در این باره چه گفته‌اند.
دوران حکومت بنی‌امیه را که با انعقاد قرار صلح میان امام حسن مجتبی (علیه‌السلام) و معاویة بن ابی سفیان شروع شد می‌توان دوران پاره‌پاره شدن جهان اسلام و ظهور و بروز فرقه‌ها و نحله‌های اعتقادی و فکری و فلسفی دانست. حکومت بنی‌امیه از سال 40 هجری آغاز و تا سال 132 هجری ادامه یافت. آخرین خلیفه اموی «مروان بن محمد» معروف به مروان حمار است که در سال 127 هجری به حکومت رسید.
تصوف در جامعه اسلامی خاصه قلمرو ایران رنگ یک نحله مذهبی و جنبش فکری به خود گرفته است، به‌طوری‌که در هیچ‌یک از مذاهب عالم نظیر ندارد و ازایـن‌رو مـی‌توان ایـن نهضت دینی و تحول فکری را از مـختصات دیـانت اسـلام و پرورش این فکر را از تجلیات روح ایرانی دانست و استعمال کلمه صوفی هم بر فرقه‌ای مخصوص نیز بدیانت اسلام اختصاص دارد.
برخی زمینه شکل گیری تصوف در قرن اول را اعتراض گروهی از مومنان دلسوخته می دانند که پس از دوران طلایی اسلام، شاهد گرایش مسلمین به مادیگری و دنیا طلبی بود. این نظریه از جهتی می تواند حقیقت مطلب را بیان کرده باشد و از جهت دیگر با بیان این مساله سعی می کنند تا گروهی از مخالفان اهل بیت (علیهم السلام) را بعنوان مومنان دلسوخته معرفی کنند.
برچیدن حبل‌الله از امت واحده اسلامی توسط یهود و منافقین را علت پیدایش فرق از جمله تصوف می‌باشد. راز تدوام این انحراف را باید در ترویج شعارهایی همچون ولایت بدون امامت در زمان حضور امام معصوم (علیه‌السلام) و تعمیم ولایت به غیر معصوم در زمان غیبت امام معصوم (علیه‌السلام) نهفته است. تصوف به عنوان یکی از فرقه‌های ریشه‌دار دراسلام اولین داعیه‌دار این دو شعار می‌باشد.
یکی دیگر از مواردی که به‌عنوان ریشه تصوف در قرن اول به آن اشاره‌شده است، برداشت خاص صوفیه از آموزه‌هایی است که در قرآن و سنّت آمده است. بیان انحراف صوفیان از اصول اسلام، موضوعی نیست که امروزه به آن پرداخته‌شده باشد، بلکه در آثار مختلف قدما، ازجمله آثار صوفیان از آن بحث شده است.
به عقیده برخی یکی از عوامل رواج زندگی زاهدانه در قرون اول هجری، موضع‌گیری تعرّض آمیز گروهی از مؤمنان بر روش دربارها و وابستگان خلفای اموی و عباسی بود. البته این جریان از زمان خلیفه سوم آغاز گردید ولی با در دست گرفتن عنان این حرکت توسط خلفای اموی و عباسی، اساس این حرکت تحت‌الشعاع سیاست‌های ایشان قرار گرفت و از راه خود منحرف شد.
به نظر برخی از مستشرقین منشا پیدایش تصوف ادیانی غیر از اسلام است و به نظر برخی دیگر زهد افراطی قرن اول هجری منشا مهمی برای تصوف بوده است. معتقدین به متاثر شدن تصوف از زهد قرن اول تاثیر آیات قرآن و سیره رسول اکرم و ائمه معصومین (علیهم السلام) را در زهد اسلامی موثر می دانند و انحراف از این شیوه را علت تشکیل تصوف می دانند.
برخی مستشرقین بر این عقیده‌اند که صوفیه متاثر از ادیان دیگر است. در این میان عده‌ای صوفیه را متاثر از دین مسیحیت و یهودیت می دانند. این عده از محققان اروپایی که از اصول عقاید و گرایشان مذهبی خود متاثر هستند کوشیده‌اند تا وجه تشابه آشکار یا پنهانی میان تصوف اسلامی و عقاید خویش بیابند و بگویند که به هر حال تاثیر و تاثری در کار بوده است.
کسانی که درباره تصوف و صوفی گری مطالعه یا بحث می کنند، نقل قول‌هایی در باره معنی واقعی کلمه "صوفی" مطرح می‌کنند. باید دانست که برای کلمه «صوفی» معانی بسیاری در نظر گرفته‌اند که در این جا به بیان سه قول مشهور می‌پردازیم. با توجه به اظهار نظرهای مختلف در باره اشتقاق واژه صوفی و کلام بزرگان تصوف و واژه شناسان، اشتقاق کلمه صوفی از صوف از همه شقوق آن...