اهل حق
تمامی آثار اهل‌حق مربوط به دوران اسلامی و منسوب به سده‌های سوم تا سیزدهم هجری است. اما عقاید و آیین‌های اهل‌حق، بر اساطیر و افسانه‌هایی استوار است که هسته‌های مرکزی آنها از اعصار کهن سرزمین ایران غربی باقی مانده است. لایه‌هایی از باورهای این منطقه در دوران اسلامی، در اساطیر و افسانه‌های ایشان دیده می‌شود که به بررسي برخي از آنها مي‌پردازيم.
طبق نظر برخی، تصوف و اهل‌حق دو فرقه از صوفيه هستند و به نظر برخي ديگر اين دو فرقه شباهت‌هايي با هم دارند ولي اهل‌حق فرقه‌اي غير از صوفيه است. در اين ميان دکتر زين‌کوب نظر زيبايي در اين زمينه دارد که نظر خوانندگان عزيز را به آن جلب مي‌کنم.
روزه عملی است که در ادیان آسمانی از جایگاه خاصی برخوردار است. آیین‌های خود ساخته به تبعیت از ادیان آسمانی این عملی الهی را در چارچوب اعمال خود گنجانده‌اند، اما وقتی در بیان علت برای آن برآمدند، خرافاتی باور نکردنی به جای دلیل آن عمل به مخاطب عرضه می‌کنند. یکی از فرقه‌های خودساخته اهل‌حق است که دلایل عجیبی برای روزه خود بیان کرده است.
از اعتقادات اهل‌حق مساله هفتوانه است و اینکه خداوند بخشی از روان جاودانگی خود را جدا می‌کند و فرشتگانی را می‌آفریند و به آنان اجازه تجلی در جهان مادی را عطا می کند و این همان عقیده به تناسخ مردود است.
از جمله عقاید اهل‌حق، اعتقاد به هفتن است. "هفتن"، کوتاه شده‌ی "هفت تن" است. به نظر می‌آید هفتن در اهل‌حق وام‌گیری از امشاسپندان در زرتشت باشد. زیرا هفتن، نمودار هفت فرشته‌اند که از گوهر خداوندگار آفریده شده‌اند و آنچه در جهان بالا و پایین است، در تحت حمایت آنان قرار داده شده و پاسبانی آسمان، ماه، و ... به آنان محول شده است.
از مجموعه کتابهای مهم در فرقه اهل‌حق از "نامه سرانجام" می‌توان نام برد که در قرن هشتم هجری قمری توسط سلطان اسحاق و یارانش به رشته تحریر در آمدهاست. سرانجام دارای شش بخش یا جزو است به نامهای: بارگه بارگه، دوره هفتوانه، گلیم و کول، دوره چهل‌تن، دوره عابدین و خرده سرانجام.
نوشته حاضر بر اساس کلیاتی درباره پیدایش، بزرگان و پراکندگی جمعیتی و اعتقاد اصلی و مبنایی فرقه اهل‌حق که همانا تناسخ است، نگاشته شده است. البته تناسخ از منظر اسلام با دلایل فراوان رد شده است که در این نوشته به اختصار به برخی از آنها اشاره گردیده است.
نورعلي الهي از جهتي خود را مسلمان مي‌داند و از جهت ديگر ادعاي آوردن دين جديد مي‌کند و حال آنکه اين دو ادعا با هم جمع نمي‌گردد و کسي که مدعي آوردن ديني جديد است، ديگر نمي‌تواند دين قبلي را قبول داشته باشد. زيرا دين قبلي بايد يا ناقص باشد يا تحريف شده که نياز به دين جديد باشد.
اشاره‌اي کوتاه بر کتاب «آثار الحق» و «مجموعه گفتار هاي نورعلي الهي» در دو جلدي که فرزند او (بهرام الهي) تنظيم نموده است و نقد چند ديدگاه و ادعايي که در اين کتاب مطرح کرده است.
برخی از اهل حق، این فرقه را آيیني مستقل می‌دانند که شالوده آن قبل از خلقت و در عالم زر پایه گذاري شده است در صورتی که بطلان این دیدگاه به چند دلیل واضح است. یکی از جریان‌های بدعت گذار که سابقه و رد پای آن به عصر رسالت بر می‌گردد، جریان منحرف و ضد دینی موسوم به اهل حق و علی اللهی است. این جریان ضاله در احادیث و روایات متعددی از ناحیه اهل بیت علیهم السلام به شدت مذمت و تکفیر شده اند تا جایی که در پاره‌ای از تفاسیر ضمن تفسیر سوره حمد، آنان را به ضالین تفسیر و تطبیق نمودهاند. این فرقه دارای انشعابات گوناگونی است که از لحاظ اعتقادات و آداب و رسوم اختلافات و اشتراکات فراوانی با هم دارند.
مذهب اهل حق مجموعهاى است از آراء و عقاید که تحت تاثیر افکار اسلامى، زردشتى و یهودى و مسیحى و مهرپرستى و مانوى و هندى و افکار فلاسفه قرار گرفته است. در دستورهاى دینى اهل حق، اجراى سه بوخت یا سه اصل اخلاقى زردشتى، که «پندار نیک» و «گفتار نیک» و «کردار نیک» باشد از واجبات است. مفهوم این سه اصل در یک بیت به گویش ترکى، از کلام «سرانجام» کتاب مقدس اهل حق خلاصه شده است: یارى چارچیون، باورى وجا پاکى و راستى، نیستى وردآ یعنى یارى چهار چیز است و به جاى آورید، پاکى و راستى، نیستى و یارى.
بابا سرهنگ و شاه خوشين از سران اهل حق مي‌باشند. بابا سرهنگ از کساني است که اطلاعات زيادي از او در دست نيست اما از شاه خوشين اطلاعات بيشتري در دست است که به برخي از آنها اشاره مي‌کنيم.
پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ بعد از خصيبي شخصي به نام بهلول از اولين اهل حق در ايران که قبر وي در تنگه کول در اسلام آباد است مطرح است. در قرن چهارم هجري از شخصي به نام شاه خوشين که اطلاعات زيادي درباره وي وجود ندارد سخن رانده‌اند.
پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ به گفته برخی از اهل حق، محمد بن نصیر از بنیانگذاران این فرقه منحرف می‌باشد که در مورد وی داستانهای مختلفی آمده است. اما روایت فوق به معرفی محمد بن نصیر از غالیان و کسانی است که مورد لعن امام زمان عج الله تعالی فرجه الشریف قرار گرفته است.