پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_بحث ولایت همواره یکی از مباحث داغ و به روز بوده و از قبل آن سخن‌ها رانده شده و عقیده‌ها و مسلک‌ها شکل گرفته است. البته این به آن معنا نیست که تمامی این نحله‌ها و گروه ها دارای اعتقاد صحیح و بدون اشکالی باشند. چه بسا فرقه‌هایی که بر مبنای ولایی بودن شکل گرفته یا ولایت را یکی از اصول خود بدانند، اما مسیرشان با اصل ولایت ناسازگار بوده و تنها از اسم ولایت برای خود رسمی کسب کرده‌اند.

معنی و مفهوم ولایت چیست؟ ولايت، واژه ای عربي است كه ازكلمه ی  وَلْی گرفته شده است و معنای ((وَلْي)) در لغت عربي، یعنی چیزی به دنبال چیز دیگر بیاید؛ بدون آن كه فاصله ای درميان آن دو باشد كه لازمه ی چنين توانی و ترتّبی،قرب و نزديكی آن دو به يكديگر است. البته معانی دیگر برای این واژه ذکر شده که باید محل استعمال آن را مد نظر قرار داد، تا مفهوم واژه مشخص شود. برای مثال از ولایت به معنای: مالک، عبد، معتِق (آزاد کننده) معتَق (آزاد شده)، صاحب (همراه)، قریب (مانند پسر عمو)، جار (همسایه)، حلیف (هم پیمان)، ابن (پسر)، عمّ (عمو)، ربّ، ناصر، منعِم، نزیل (کسی که در جایى سکنى گزیند) شریک، ابن الاخت (پسر خواهر)، محبّ، تابع، صهر (داماد)، اولى بالتصرف (کسى که از جهاتى بر تصرف در امور شخصى دیگرى، از خود او شایسته‏تر است) نیز استعمال شده است.[1]

اما بحث ولایت در اسلام، همان جانشینی بلافصل برای رسول خدا صلی الله علیه وآله است که از اهمیت و جایگاه بالایی برخوردار می‌باشد. تا آنجا که امام باقر علیه السلام مى‌‏فرمایند: "اسلام بر پنج پایه استوار است: نماز، زکات، روزه، حج و ولایت، و هیچ یک از آن ارکان به پاى رکن رکین ولایت نمى‌‏رسد"[2] به خوبی از این روایت شریف امام پنجم می‌توان درک کرد که در اسلامی که توسط خاندان وحی و اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام تعریف شده و چهار چوب آن تعیین شده، بحث ولایت چه جایگاهی دارد که مهمترین رکن مسلمانی را ولایت مطرح می‌کنند. 

این تعریف از جانب عترت علیهم السلام بر مبنای قرآن کریم و سخن وحی است که فرمود: «إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذينَ آمَنُوا الَّذينَ يُقيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤتُونَ الزَّكاةَ وَ هُم راكِعُونَ»[3] جز اين نيست كه ولى شما خداست و رسول او و آنان كه ايمان آورده‌‏اند، همان ايمان آورندگانى كه اقامه نماز و اداى زكات می‌‏كنند در حالى كه در ركوع نمازند. در شأن نزول این آیه که در رابطه با وجود مقدس آقا امیرالمومنین است، بسیاری از علمای فریقین متفق القول هستند. بسیاری از علمای اهل سنت این آیه را مختص امیرالمومنین علی علیه السلام و در شأن ایشان دانسته‌اند.

سيوطي در «الدّرالمنثور» در ذيل اين آيه از «ابن عباس» نقل مي‌‏كند كه علي (ع) در حال ركوع نماز بود كه سائلي تقاضاء كمك كرد و آن حضرت انگشترش را به او صدقه داد، و پيامبر (ص) از او پرسيد: «چه كسي اين انگشتر را به تو صدقه داد؟»، که آن مرد سائل اشاره به امیرالمومنین علي (ع) كرد و گفت: «آن مرد كه در حال ركوع است». و در اين هنگام آيه «اِنِّما وَليُّكُمْ اللهُ وَ رَسُولُهُ ...» نازل شد.[4] و نیز خوارزمی در کتاب المناقب چنین نقل می‌کند: امام علی علیه السلام فرمود: هنگامی که آیه «إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذينَ آمَنُوا الَّذينَ يُقيمُونَ الصَّلاةَ وَ...» بر پیامبر صلی الله علیه وآله نازل شد ، رسول خدا صلی الله علیه وآله داخل مسجد شدند و مشاهده کردند که مردم در حال نماز هستند ، پس از نیازمندی که در حال خروج بود پرسیدند : آیا کسی به تو چیزی عطا نکرد ؟ گفت: خیر ، مگر آن رکوع کننده یعنی علی علیه السلام که انگشترش را به من بخشید.[5]

جوینی از دیگر علمای اهل سنت در کتاب فرائدالسمطین چنین نقل می‌کند: عمار بن یاسر می‌گوید : نیازمندی برای گدائی در کنار علی بن ابی طالب علیه السلام ایستاد در حالی که آن حضرت مشغول نماز مستحبی بودند، پس انگشترشان را از دست بیرون آوردند و به آن نیازمند بخشیدند؛ آن گدا نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) رفته و ایشان را از شرح ماجرا خبر داد . پس آیه «همانا تنها ولی شما خدا و رسول او...» نازل شد، پس پیامبر صلوات الله علیه و آله آن را تلاوت کرده و فرمودند: هرکس من مولای اویم پس علی مولای اوست، خدایا دوستش را دوست و دشمنش را دشمن بدار. [6]

تنها چند نفر از علمای متعصب مذهب عامه، شان نزول را درباره عبادة بن صامت نقل کرده‌اند که روایاتشان در بسیاری از اسناد، مردود و در برخی قابل جمع با شأن نزول دیگر آیات است.

پی نوشت:

1- فیروزآبادى، القاموس المحیط ؛ سعیدى مهر، محمد، کلام اسلامى، ج 2، ص 168
2- بحار، ج 65، ص 333 - 329 
3- المائده - 55
4- تفسير الدر المنثور 2/293
5- المناقب ، موفق موفق بن احمد بن محمد المکی الخوارزمی ، حدیث248 ، ص266 
6- فرائد السمطین ، ابراهیم بن محمد بن موید جوینی خراسانی ، ج1 ، ص189