پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ وحدت وجود ازجمله مسائل پرمناقشه ای است که حتی در بین خود بزرگان صوفیه نیز چندین دیدگاه مختلف درباره آن وجود دارد. دکتر عبدالحسین زرین کوب در کتاب ارزش میراث فرهنگی صوفیه می گوید: «اولین کسی که وحدت وجود را مطرح کرد ابن عربی بود که در واقع مذهب و مشرب عرفانی اوست... در میان صوفیه دو نوع وحدت وجود است، یکی به معنی حلول و اتحاد و دیگری به معنی وحدت شهودی. وی درباره وحدت وجود به معنی حلول و اتحاد می گوید: «وحدت وجود از نظر برخی صوفیه به معنای حلول و اتحاد است، که امثال بایزید و حلاج می‌ گفتند، که در واقع وحدت وجود نبود بلکه حلول و اتحال یعنی حلول لاهوت (خداوند) در ناسوت (غیر خداوند) و به عبارت دیگر حلول خداوند در بنده و اتحاد او با بندگان خویش بر این مشرب، وحدت وجود تلقی شده است.» [1]

این نظریه مبتنی بر اصل ثنویت و شرک است. این گروه دو وجود مستقل را در نظر می‌ گیرند که یکی خالق و دیگری مخلوق، یکی لاهوت و دیگری ناسوت است و لاهوت در ناسوت حلول کرده و با آن یکی شده، که بنابراین تفسیر برای خداوند، جسم، مکان و ... ثابت میگردد، که با روح توحید سازگاری ندارد. لذا برخی از فقهاء علیه آنان فتوا داده و آنان را طرد نموده‌ اند و به خاطر افکار باطل و بدعت آلود مورد مذمت و سرزنش قرار گرفته‌ اند.

علاوه بر این دو دیدگاه درباره وحدت وجود، دیدگاه دیگری نیز مطرح است که به اصل دیدگاه وحدت وجود ابن عربی مطرح است. در این نظریه متصوفه قائلند که در هستی یک حقیقت بیشتر نیست و بقیه همگی مظاهر و تجلیات آن حقیقت واحدند،‌ که در آیینه‌ های رنگارنگ ماهیات جلوه‌ گر شده است. به بیان دیگر در هستی بود یکی است و بقیه، نمودهای خیالی او می‌ باشند. این حقیقت در تعبیر وحی اینگونه بیان شده که: فاینما تولّوا فثم وجه الله [بقره / 15] هر کجا نظر کنی جلوه اوست.» [2]

دکتر یحیی یثربی که سالها در وادی عرفان و فلسفه سیر کرده و از فعالان این عرصه به شمار میرود در نقد نظریه وحدت وجود ابن عربی می نویسد: «چنانچه پیدا است توحید در نظر علمای دین، یعنی نفی خدایان و معبودهای مختلف و متعدد و قبول یک خدا یعنی لا اله الّا اللّه و این مطلبی است روشن و آشکار که نیازی به هیچگونه تفسیر و توضیح و دقّت و تأمل فوق العاده ندارد.

اما توحید عرفان به معنی وحدت وجود و موجود مقوله دیگری است که بر اساس آن تنها یک حقیقت، وجود واقعی دارد و پدیده های دیگر همه مظاهر و تعنیات آن حقیقت اند و با این حساب، باید همه چیز خدا و خدا همه چیز بوده باشد. این هم چیزی است که نه با متون شرعی قابل تطبیق است و نه با مبانی عقاید دینی سازگار.» [3]

پی نوشت:
[1]. دکتر زرین کوب، عبدالحسین، ارزش میراث فرهنگی صوفیه، ص 109 و 110
[2]. همان، ص 110
[3]. یثربی، سید یحیی، فلسفه عرفان، نشر موسسه بوستان کتاب، 1397، ص 148