پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ تقدیس ابلیس و توجیه تمرّد او از سجده کردن بر حضرت آدم علیه‌السلام، یکی از انحرافات اعتقادی صوفیه می‌باشد؛ این‌گونه تفکرات در بین آنها به گونه‌ای رواج داشته که ابلیس را سیدالموحدین نامیدند و برای نافرمانی او از فرمان خداوند، توجیهاتی بیان می‌داشتند.

نورعلی تابنده در توجیه نافرمانی ابلیس از دستور خداوند، عذری را از زبان ابلیس بیان کرده به این صورت که: «...گفت من پیشانی‌ را که در مقابل تو سجده کرده، به زمین رسیده، در مقابل دیگری به زمین نمی‌آورم. کما اینکه در دعای کمیل منسوب به علی(ع) هم هست. کمیل گفت که خدایا! من را اگر در آتش ببری، چطور پیشانی‌ را که نام تو را برده و به تو تعظیم کرده، در میان آتش با آنهای دیگر، هم‌ردیف می‌کنی؟»[1]

نورعلی تابنده، علت سجده نکردن ابلیس در مقابل حضرت آدم علیه‌السلام را این می‌داند که ابلیس، تنها خداوند را شایسته سجده کردن می‌دانست و این عین انحراف است؛ زیرا قرآن کریم علت اخراج ابلیس از درگاه الهی را استکبار ابلیس در مقابل فرمان الهی معرفی می‌کند: «وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلَائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ أَبَىٰ وَاسْتَكْبَرَ وَكَانَ مِنَ الْكَافِرِينَ»؛[2] «و (یاد کن) هنگامی را که به فرشتگان گفتیم: برای آدم سجده و خضوع کنید! همگی سجده کردند؛ جز ابلیس که سر باز زد و تکبر ورزید، (و به خاطر نافرمانی و تکبرش) از کافران شد».

پس خداوند ابلیس را عبد و عاشق خویش نمی‌داند؛ بلکه موجودی می‌داند که به خاطر تکبر، در مقابل فرمان او ایستاده و سرپیچی کرده است؛ لذا گفتار صوفیان خلاف کلام الهی بوده و انحراف آنها از معارف قرآنی، روشن می‌شود.

علامه جعفری در نقد اندیشه افرادی که علت تمرّد ابلیس را عشق او به خداوند بیان کرده‌اند، می‌نویسد: «با اینکه خداوند به او فرمود: «به آدم سجده کن»، اگر معشوق به عاشق حقیقی‌اش بگوید: من این دستمال را دوست دارم، آن عاشق بایستی دستمال را مانند جزء شخصیت معشوق پذیرفته، بال و پری از عشق خود را به او بگستراند. نه این‌که بگوید: من چنین و چنانم! وانگهی، اگر شیطان عاشق حقیقی بود، این چه غلط کاری بود که در موقع هجران از معشوق خود بگوید: خداوندا! تو مرا اغوا کردی، من هم تمام فرزندان این آدم را تا روز رستاخیز اغوا خواهم کرد؟»[3]

نورعلی تابنده در مقایسه‌ای بی‌شرمانه، عبودیت توهمی ابلیس را با عبودیت خالصانه امیرالمؤمنین علیه‌السلام مقایسه کرده است و این مقایسه، نهایت جهالت او به مقام عبودیت امام معصوم علیه‌السلام را می‌رساند.

نورعلی تابنده در بخش دیگر سخنانش گفته بود: «بعضی‌ها می‌گویند از این طریق است. آنوقت بعضی‌ها می‌گویند روز قیامت خدا شیطان را می‌بخشد، بعضی‌ها هم یک چیزهایی از این قبیل می‌گویند. البته دو نفر هستند، یکی حضرت عیسی علیه‌السلام، یکی حضرت امام جعفر صادق علیه‌السلام که از خدا می‌خواستند، درخواست از خدا که خدایا! شیطان را ببخش».

هیچ مستندی برای اینکه ثابت کند این چنین سخنی از حضرت عیسی علیه‌السلام و امام صادق علیه‌السلام نقل شده باشد، وجود نداشته و متون دینی خبر داده‌اند که ابلیس به دست امام زمان عجل‌الله‌تعالی‌فرجه، کشته خواهد شد.[4] در روز قیامت نیز ابلیس مورد بخشش الهی قرار نخواهد گرفت و جایگاه او جهنم خواهد بود و برخلاف کسانی که احتمال بخشش او را می‌دهند، قرآن کریم با صراحت فرموده است: «لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْكَ وَمِمَّنْ تَبِعَكَ مِنْهُمْ أَجْمَعِينَ»؛[5] «بی‌تردید دوزخ را از تو (ابلیس) و آنان که از تو پیروی کنند، از همگی پر خواهم کرد».

در نتیجه باید توجه داشت، توجیهاتی که از جانب متصوفه بخصوص نورعلی تابنده برای تبرئه ابلیس بیان شده، با آیات الهی معارض است و نمی‌توان آنها را پذیرفت؛ این توجیهات فقط نشان‌دهنده دوری این گونه افراد از معارف ناب اسلامی است.

پی‌نوشت:
[1]. تابنده، نورعلی، گفتارهای عرفانی حضرت آقای مجذوب‌علیشاه، ج نهم، قسمت ۶، ص ۳.
[2]. بقره/34.
[3]. علامه جعفری، محمد تقی، شرح مثنوی، تهران، انتشارات اسلامی، دهم، ۱۳۶۸ش، ج‌۵، ص۲۲۲.
[4]. الطبري‌ الصغير، محمد بن جرير، قم‌، دلائل الإمامة (ط-الحديثة)، بعثت‌، 1413 ق، اول‌، ص۴۵۳.