پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ استغاثه و کمک‌خواهی از پیامبران و اولیاء الهی در میان طوائف اسلامی، امری رایج است و آن را نه ملازم با شرک می‌دانند و نه منافی با مبانی اسلامی، اما با این وجود، جریان افراطی قرآنیون، به شدت آن را انکار کرده و برای مقابله با مخالفان خود، به تعدادی از آیات که کوچک‌ترین ارتباطی به مدعای آنها ندارد، استناد می‌کنند؛ ازجمله این آیات، آیه 14 سوره مبارکه فاطر است که خداوند می‌فرماید: «إِنْ تَدْعُوهُمْ لَا یَسْمَعُوا دُعَاءَکُمْ وَلَوْ سَمِعُوا مَا اسْتَجَابُوا لَکُمْ وَیَوْمَ الْقِیَامَةِ یَکْفُرُونَ بِشِرْکِکُمْ وَلَا یُنَبِّئُکَ مِثْلُ خَبِیرٍ»؛[1] «اگر آنها را بخوانید (چون جمادند) نشنوند و اگر بشنوند (مانند عیسی و عزیر و فرشتگان و فراعنه چون بنده‌اند، بی‌اذن خدا) به شما جواب ندهند و روز قیامت از اینکه آنان را شریک خدا دانستید (و به پرستش آنها پرداختید)، بیزاری جویند و (ای رسول و ای امّت) هیچ کس مانند (خدای) دانا، تو را (به حقیقت) آگاه نگرداند». «سید ابوالفضل برقعی » با استناد به این آیه، مدعی شده است که اموری نظیر استغاثه و خواندنِ اموات و البته افراد غایب، تحت شمول این آیه در آمده و لذا همانند فعلِ بت‌ پرستان، عبادت من دون الله به حساب خواهد آمد.[2]

در نقد و پاسخ به این ادعای برقعی، باید گفت که آیه 14 سوره فاطر، در شأن بت‌ پرستان نازل شده است؛ این آیه با آیه قبل خود مرتبط بوده و خداوند در آیه قبل آن می‌فرماید: «وَالَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ مَا یَمْلِکُونَ مِنْ قِطْمِیر»؛[3] «خداست که شب را درون پرده روز پنهان سازد و روز را درون پرده شب و خورشید و ماه را مسخّر کرده که هر یک به مقدار معیّن و مدار خاصی می‌گردند؛ اوست خدای آفریننده و پروردگار شما که همه ملک هستی از اوست و به غیر او معبودانی که به خدایی می‌خوانید، در جهان دارای پوست هسته خرمایی نیستند».

به همین دلیل مفسرین، این دو آیه را با هم تفسیر کرده‌اند و به تصریح بسیاری از مفسرین فریقین، این دو آیه در رابطه با پرستش بت‌ها توسط مشرکین نازل شده است و عبارت «إِنْ تَدْعُوهُمْ لَا یَسْمَعُوا دُعَاءَکُمْ وَلَوْ سَمِعُوا مَا اسْتَجَابُوا لَکُمْ» در آیه چهاردهم این سوره، اینگونه معنا می‌گردد که اگر از بت‌هایی که می‌پرستید، چیزی طلب کنید، نه می‌شنوند که جواب بدهند و نه حتی اگر بشنوند، قدرت دارند اجابت کنند. مفسرینی همچون طبرسی،[4] شیخ طوسی،[5] آیت‌الله مکارم شیرازی،[6] طبری،[7] بغوی،[8] زمخشری،[9] سمرقندی[10] ازجمله مفسرانی هستند که تصریح کرده‌اند، این دو آیه، خطاب به بت‌ پرستان نازل شده است.

بنابراین مشخص می‌شود که آیه 13 و 14 سوره فاطر در وصف بت‌پرستان نازل شده است و تعمیم آیه بر استغاثه‌ کنندگان و همچنین طالبان شفاعت از اموات، ناصواب است؛ زیرا شباهتی بین آنان و بت‌پرستان وجود ندارد. به‌عبارت دیگر، با توجه‌ به اینکه استغاثه‌ کنندگان و دعاکنندگان اموات و اولیاء الهی، اعتقادی به الوهیت و ربوبیت آنان ندارند، فعلشان را نمی‌توان حمل بر عبادت غیرالله کرد. بر همین اساس، تشبیه بت‌ پرستی با اموری نظیر استغاثه و دعای غیرالله، از اساس ناصحیح است؛ زیرا یکی از قیود اصلی در تعریف عبادت، اعتقاد به الوهیت و ربوبیت است و لذا عبادت به معنای مجرد خضوع و خشوع نیست. پس استناد قرآنیون (برقعی) به آیه 14 سوره فاطر، در جهت اثبات شباهت بت‌ پرستان با استغاثه‌ کنندگان و دعاکنندگان اموات و افراد غایب، ناصواب است.

پی‌نوشت:
[1]. سوره فاطر، آیه 14.
[2]. برقعی، سید ابوالفضل، خرافات وفور در زیارات قبور، ص60.
[3]. سوره فاطر، آیه 13.
[4]. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن، ج8، ص631.
[5]. طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، ج8، ص420، بیروت، دار احیاءالتراث العربی، چاپ اول، بی تا.
[6]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج18، ص214، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ دهم.
[7]. طبری، جامع‌البیان فی تفسیر القرآن، ج22، ص83، بیروت، دارالمعرفة.
[8]. تفسیر البغوی، ج 3، ص 691، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
[9]. الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج3، ص605، بیروت، دارالکتاب العربی.
[10]. بحر العلوم (تفسیر السمرقندی)، ج3، ص103، بیروت، دارالفکر.