پایگاه، جامع فرق، ادیان و مذاهب_ در شبه قاره هند بعد از اشغال، توسط انگلستان، جنبشهایی به وجود آمد که می‌توان به فرقه اهل قرآن یا قرآنیون اشاره کرد که معمولاً هدفی اصلاحی را دنبال می‌کردند.
نامگذاری این جریان به قرآنیون یا اهل قرآن، وصف ستایشی برای این جریان نیست؛ بلکه این نام، از آن روی بر این جریان نهاده شده که آنان اطاعت و پیروی بدون چون و چرا از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) را منکر شده‌اند و حال آنکه نص قرآن کریم، مردم را نسبت به پیروی مطلق از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فراخوانده است. 

سر سید خان را باید آغازگر این حرکت دانست؛ او برای پذیرش سنت نبوی، شرایطی را مطرح کرد که در عمل، چاره ای جز تمسک به قرآن نبود. تاریخ قرآنیون در شبه‌قاره هند به این شخص بر می‌گردد. از جمله تألیفات وی، تفسیری با عنوان تفسیر القرآن وهو الهدی والفرقان که با روش عقلی و با استمداد از علوم تجربی روز تفسیر کرده است. به عنوان نمونه، احمدخان شکافته شدن دریا در داستان حضرت موسی (علیه‌السلام) را پدیده جزر و مد می‌داند. همچنین وی امور خارق العاده از جمله ملائکه، جن و شیاطین را انکار می‌کند و در تفسیر آیاتی که الفاظ ملائکه، جن و شیاطین آمده، ذکر شده که ملائکه را عناصری طبیعی چون باد، باران و آتشفشان تأویل می‌کند و جن را ساکنان بیابان‌ها و بیشه‌ها که شب‌ هنگام به فعالیت می‌پردازند و کسی آنها را نمی‌بینند. وی همچنین شیاطین را شهوات و هواهای نفسانی تأویل می‌کند.[1]

در مصر نیز به موازات شبه قاره هند، جریان قرآن‌ گرایی مطرح شد. اما اینکه ریشه آن را شبه قاره هند بدانیم یا بازگشت به سلف و دوره اولیه اسلام، اختلافاتی وجود دارد:
- فرقه قرآنیون را می‌توان به دو فرقه "افراطیون" و "اعتدالیون" تقسیم کرد.
- افراطی‌ها هیچ نقشی را برای سایر منابع مانند سنت در فهم قرآن قایل نیستند؛ این در حالی که اعتدالی‌ها، برای سایر منابع، نقشی فرعی و غیر مستقل قائلند. اعتدالی‌ها، تفسیر قرآن به قرآن را قبول دارند؛ چون برای فهم معارف و محتوای قرآن نقش ویژه‌ای قائل‌اند.

سید جمال اسد آبادی، عبده و رشید رضا را باید در شمار قرآنیون اعتدالی به حساب آورد.[2]
در ایران نیز محمد حسن شریعت سنگلجی، ‌یوسف شعار، ‌سید ابوالفضل برقعی و سید مصطفی حسینی طباطبایی و محمد جواد غروی اصفهانی و نیز کسانی را که مدعی تفسیر قرآن به قرآن هستند، ‌می‌توان جزء قرآنیون اعتدالی به حساب آورد.[3]

در تفکر قرآنیون شیعه، سنت به طور کلی نفی نمی گردد. به عبارتی، ‌آنان بیشتر شعار قرآن محوری سر می دهند تا قرآن بسندگی و اکتفای به قرآن؛ لذا از لزوم مراجعه به سنت در جزئیات شریعت سخن گفته‌اند. البته دایره رجوع به سنت را به گونه‌ای تنگ کرده‌اند که در موارد بسیاری برای استخراج احکام از قرآن دچار تکلف شده‌اند. از طرفی، نظر به مخالفت ایشان با تقلید از مراجع دینی و اعتماد به عقل خدادادی و نه عقل فلسفی و نیز سازگار دانستن عقل با وحی، ناخواسته به نوعی گرایش به اباحه‌‌گری در احکام و حدود شرعی دامن زده‌اند و مرزبندی‌های موجود میان فرق اسلامی را نپذیرفته‌اند و چون برخی از عقایدشان منطبق بر عقاید وهابیت شده است، از سوی برخی به تأثیرپذیری از آنان متهم شده‌اند.[4]

پی‌نوشت:
[1]. هندی، احمدخان، تفسیر القرآن وهو الهدی والفرقان، ج1، ص35و60.
[2]. الهی بخش، خادم الحسین، القرآنیون و شبهاتهم حول السنة، ‌ص106.
[3]. سنگلجی، شریعت، کلید فهم قرآن، ص31-49.
[4]. الهی بخش، خادم الحسین، القرآنیون و شبهاتهم حول السنة، ‌ص298 - 419.