پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ در مورد علل و عوامل تأثیرگذاری آیین‌های معنوی کاذب و کشف رازهای موفقیت آن‌ها در جذب برخی افراد می‌توان گفت اگر این آیین‌ها در جوامعی که از فرهنگ ضعیف و غیرعلمی و غیرعقلایی برخوردارند رشد کنند، چندان جای تعجب نیست و نیازی به علت‌یابی ندارد. آن‌چه که مایۀ تعجب است رشد قارچ‌گونۀ این آیین‌ها در جمهوری اسلامی ایران و گرایش عده‌ای از جوانان این مرز و بوم به چنین آیین‌هایی است!
در این‌جا می‌کوشیم علل تأثیرگذاری آیین‌های معنوی دروغین را به ویژه در میان نسل جوان کشور اسلامی ایران را مورد بررسی قرار دهیم. تذکر این نکته نیز خالی از فایده نیست که پدیده‌های اجتماعی را نباید تک‌عاملی تصور کرد. تحقق یک پدیدۀ اجتماعی ممکن است معلول علل و عوامل آشکار و نهان متعددی باشد که برای فهم دقیق آن پدیده و مهار آن باید به همۀ آن‌ها توجه داشت و بهترین راه برخورد با پدیده‌های ناپسند و نامطلوب اجتماعی نیز خشکاندن ریشه‌ها و سرچشمه‌های اصلی آن‌هاست و نه مقابله با شاخ و برگ‌های آن‌ها.
- جهل و نادانی: علت اصلی تأثیرگذاری این فرقه‌ها جهل افراد است. بدون تردید می‌توان جهل و نادانی را عامل اصلی همۀ انحرافات در تاریخ اسلام دانست. خانه‌نشین شدن امیرمؤمنان (علیه‌السلام)، هرچند معلول دسیسۀ مخالفان آن حضرت بود، اما علت اصلی پذیرش این دسیسه از سوی طیف وسیعی از مسلمانان و عدم حساسیت جدی نسبت به آن چیز جز جهل و نادانی نسبت به مقام امامت و عواقب چنین دسیسه‌ای نبود. جریان جنگ جمل و تقدیس شتر عایشه و بوییدن فضلۀ آن و بوی آن را بوی بهشت دانستن از سوی اصحاب جمل، آیا عاملی جز جهل و نادانی دارد؟ اکنون نیز مهم‌ترین عامل گرایش به سوی آیین‌های نوظهور معنوی، جهل و نادانی افراد است. هم جهل نسبت به عرفان‌های بدلی و راه‌های دروغین و نادرست سیر و سلوک معنوی. بسیاری از افرادی که در دام چنین جریان‌هایی گرفتار می‌شوند، در حقیقت جویندگان آب هستند، اما چون آب واقعی را ندیده و نشناخته‌اند به دنبال سراب راه افتاده‌اند.
- دلبستگی هواداران: معمولا اعضا و هواداران این فرقه‌ها دل‌بسته‌تر و پایبندتر هستند. تعصب و تصلب بیشتری بر مرام و مسلک خود دارند. با حرارت و شیفتگی فراوانی از آن تبلیغ می‌کنند. آرامش و نظم و انضباط بهتری از خود نشان می‌دهند. زندگی ظاهری بهتر و روان‌تری دارند. همین مسئله موجب گمراهی برخی افراد ساده‌لوح و سطحی‌نگر می‌شود. بسیاری از افراد با خود می‌گویند حتما اینان حقیقتی را دریافتند که چنین با جان و دل از آن دفاع کرده و آن را تبلیغ می‌نمایند. غافل از این‌که اینان خود هم‌چون انسان‌های معتادی می‌مانند که از گرفتارشدن خودشان در دام اعتیاد و لجن‌زاری که در آن غرق شده‌اند، غافلند. به همین دلیل با حرارت و حلاوت خاصی نیز همۀ اطرافیان را به مصرف مواد مخدر تشویق می‌کنند و حالت خوش نشئگی خود را با آب و تاب ویژه‌ای توصیف می‌کنند و همین امر موجب فریب افراد نادان و جذب آنان می‌شود.
- پنهان‌کاری سرکرده‌ها: بسیاری از سرکرده‌های این فرقه‌ها خود را افرادی آگاه و پراطلاع و رازدان جلوه می‌دهند. چنین وانمود می‌کنند که حقایق زیادی را می‌دانند، اما از برملا کردن آن‌ها معذورند! به همین‌ دلیل موجب برافروخته شدن آتش عطش شناخت حقایق بالاتر و برتر در مریدان خود و جذب مریدان تازه می‌شوند.
- کنترل همه جانبه مریدان: کنترل همۀ جوانب زندگی مریدان از نوع غذا، محل مسکن، همسر، لباس و امثال آن یکی دیگر از اموری است که جذابیت و تأثیرگذاری این آیین‌ها را موجب می‌شود. ممکن است گفته شود این مسئله قاعدتا باید موجب ترد شود و نه جذب. دافعه دارد و نه جاذبه. اما حق آن است که هرچند انسان‌ها آزادی و رهایی را دوست دارند و از قید و بند و تقییدهای دست‌وپاگیر گریزانند، اما نظم و انضباط را نیز دوست دارند. هرچند خود اهل آن نباشند.
- بمباران محبت: وعده شکر، مسکن، تسکین آلام روحی، بهبود امراض مزمن یا صعب‌العلاج جسمی، قرارگرفتن در محیط صمیمی، یافتن یاران شفیق و امثال آن جمله عوامل دیگری است که موجب تأثیر گذاری این آیین‌ها شده است. به هر حال، در کشورهایی که مهم‌ترین مشکلات قشر جوان و تحصیل کرده‌ آن‌ها مشکل شغل و مسکن است، و کشورهای که دوران گذار به صنعتی شدن و پیشرفت‌های چشم‌گیر مادی را سپری می‌کنند، چنین آیین‌هایی می‌توانند زمینه‌های تبلیغی مناسبی را داشته باشند. مشکلات روحی و روانی و بحران هویت در تلاقی سنت و مدرنیته یکی از مشکلات فرهنگی و اخلاقی جوامع در حال توسعه است. در چنین حالی است که هر ندای رهایی‌بخش و آرامش آفرینی که شنیده شود، افراد به سوی آن متمایل می‌شوند.
- مرحله‌ای و اجرایی بودن برنامه‌ها: سرکرده‌های آیین‌ها ادعا می‌کنند راهی سریع، مرحله‌بندی شده و قابل اجرا برای رسیدن به حقیقت دارند. راهی که نیاز به عمل به دستورات دینی ندارد. می‌دانیم که حقیقت طلبی از غرایز فطری و ذاتی همۀ انسان‌هاست. هر انسانی حقیقت را دوست دارد. از طرف دیگر، راحت‌طلبی نیز از غرایز موجود در انسان است. بنابراین، اگر راهی باشد که هم راحت باشد و هم حقیقت را فراچنگ آورد، انسان طبیعتا به سوی آن گرایش پیدا می‌کند. حقیقت‌طلبی و کمال‌جویی از فطریات است و از طرفی میل جنسی نیز از غرائز پر زور و قوی در وجود انسان است. حال اگر آیینی باشد که بگوید راه وصول به حقیقت و شیوۀ دستیابی به کمال، آزاد گذاشتن غریزۀ جنسی است! معلوم است که بسیاری از انسان‌ها به سوی آن گرایش پیدا می‌کنند.
- سادگی تعالیم: ساده و در دسترس جلوه‌دادن تجربه‌های معنوی جدید یکی دیگر از عوامل تأثیرگذاری آیین‌های نوظهور است. این‌گونه القا می‌شود که راه‌ها به سوی خدا به تعداد انفاس خلایق است. در این میان برخی از راه‌ها صعب‌الوصول و نفس گیرند، مثل راه‌های سنگلاخی و کوهستانی می‌مانند، و برخی دیگر از راه‌ها مسطح و صاف و مستقیم. برخی از راه‌ها پیچیده و سخت‌اند و برخی دیگر از راه‌ها ساده و سهل‌الوصول. روشن است که هرکس مایل است راه ساده و سهل‌الوصول را طی کند. راحت‌طلبی یکی از غرایز فطری انسان است.
- سستی در طرح عرفان حقیقی: یکی دیگر از مهم‌ترین علل و عوامل رشد و شیوع این نحله‌ها، ضعف مدافعان عرفان حقیقی در طرح و ارائه معارف معنوی اسلام است. متأسفانه نتوانسته‌ایم ذخایر غنی خود در باب معارف اخلاقی و عرفان و تجارب تاریخی بی‌نظیر گذشتگان در مسأله سیر و سلوک و شیوه‌های رفتاری را به زبان روز ارائه دهیم و به متقاضیان عرضه کنیم. مخاطبان خود را دسته‌بندی و سطح‌بندی نکرده‌ایم. در این عرصه کتاب‌های قابل ارائه و عرضه برای سطوح مختلف جامعه در اختیار نداریم. نقشۀ تربیتی جامع و مرحله‌بندی شده و واقع‌بینانه‌ای برای تعلیم و تربیت معنوی و اخلاقی جامعه تهیه نکرده‌ایم.[1]
پی‌نوشت:
[1]. درآمدی بر عرفان حقیقی و عرفان‌های کاذب، احمدحسین شریفی، نشر پرتو ولایت، قم، 1391، ص 327.