پس از آن که دانستیم که دعا در مورد نارساییهاى قدرت است، نه در مورد توانایى و قدرت، و به عبارت دیگر دعاى مستجاب دعایى است که به مضمون:
«(أَمَّن یُجِیبُ الْمُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ وَ یَکْشِفُ السُّوءَ); یا کسى که دعاى مضطر را اجابت مى کند و گرفتارى را بر طرف مى سازد»(1).
به هنگام اضطرار و عقیم ماندن تمام تلاشها و کوششها انجام گیرد روشن مى شود که مفهوم دعا، درخواست فراهم شدن اسباب و عواملى است که از دایره قدرت انسان بیرون باشد، از کسى که قدرتش بى پایان و هر امر ممکنى براى او آسان است.
ولى این درخواست نباید تنها از زبان انسان صادر شود بلکه باید از تمام وجود او برخیزد و زبان در این قسمت، نماینده تمام ذرّات هستى و اعضا و جوارح باشد، قلب و روح از طریق دعا پیوند نزدیک با خدا پیدا کند، و همانند قطره اى که به اقیانوس بى پایان مى پیوندد اتّصال معنوى با آن مبدأ بزرگ قدرت بیابد. اثرات این ارتباط و پیوند روحانى را به زودى مورد بررسى قرار خواهیم داد.
البتّه باید توجّه داشت که نوع دیگرى از دعا داریم که در احادیث اسلامى نیز به آن اشاره شده که حتّى در موارد قدرت و توانایى نیز انجام مى گیرد، در حالى که جانشین «اسباب ممکن» نمى شود، و آن دعایى است که نشان دهنده عدم استقلال قدرتهاى این جهان در برابر قدرت پروردگار است; به عبارت دیگر مفهوم آن توجّه به این حقیقت است که اسباب و عوامل طبیعى هر چه دارند از ناحیه او و به فرمان اوست; به عنوان مثال: اگر به دنبال دارو مى رویم و از آن شفا مى طلبیم به خاطر آن است که او، آن اثر را به آن دارو بخشیده است.
کوتاه سخن این که دعا نوعى خودآگاهى و بیدارى دل و اندیشه و پیوند باطنى با مبدأ همه نیکیها و خوبیهاست، به همین جهت در سخنان حضرت على(علیه السلام)مى خوانیم:
«لاَ یَقْبَلُ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ دعاء قلب لاَه; خداوند دعاى غافلان را مستجاب نمى کند».(2)
و در حدیث دیگر از امام صادق(علیه السلام) به همین مضمون مى خوانیم:
«إِنَّ اللّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لاَ یَسْتَجِیبُ دُعَاءً بِظَهْرِ قَلْب سَاه».(3)
و این خود پایه اى براى یکى از فلسفه هاى دعاست که در ادامه به آن اشاره خواهد شد.
* * *
1. سوره نمل، آیه 62.
2. اصول کافى، ج 2، ص 473.
3. سفینة البحار، ج 1، ص 448 و 449.