پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ انتساب عالمان شیعه به تصوف یکی از ابزارهای این جریان، برای نفوذ در جامعه شیعی است؛ متصوفه از دیرباز، محمدتقی مجلسی را به علت وجود کتابی به نام «تشویق السالکین» که منسوب به ایشان است، از مدافعان متصوفه به حساب آورده‌اند.

فارغ از اینکه نویسنده کتاب تشویق السالکین کیست، این کتاب از حیث محتوایی دارای مطالب بسیار ضعیف و قابل مناقشه است که وجود چنین ضعف‌هایی، نشان‌دهنده این است که نویسنده کتاب، از توانایی علمی بسیار پایین برخودار بوده است و به علّت وجود چنین ضعف‌هایی، انتساب تألیف این کتاب را به محمدتقی مجلسی، عالم زبردست دوران صفوی، با تردید جدی مواجه می‌نماید.

مؤلف کتاب تشویق الساکین، اصحاب صُفّه را اولین افرادی دانسته که دارای مسلک درویشی بوده‌اند و نوشته است: «... همچنین اصحاب صُفّه که فرقه اول از درویشانند این مسلک داشته‌اند؛ مثل سلمان و ابوذر و عمار و غیرهم.»[1]

جریان تلخ اقتصادی اصحاب صُفّه مورد تأیید رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نبوده و خود حضرت، با طرح عقد اُخوت سعی در از بین بردن فقر در بین این جریان داشتند. باید دانست که فقر در بین اصحاب صُفِّه به خاطر هجرت آنها از مکه به مدینه بوده است و ارتباطی با فقر ناشی از بی توجهی به مال دنیا نبوده و جریانی برای تهذیب نفس و انتخاب فقر برای ریاضت نفسانی نبوده است.

افرادی چون سلمان و ابوذر که دارای مقامات عرفانی هستند، در بین اصحاب صُفِّه  وجود داشته‌اند؛ ولی علت ایجاد گروهی به نام اصحاب صُفّه به علت شرایط بد اقتصادی بین مهاجرین ایجاد شده است و منشأ ریاضتی و سلوکی ندارد.

تصوف در قرن دوم به صورت رسمی توسط شخصی به نام «عثمان ابن شریک کوفی» معروف به «ابوهاشم صوفی» تأسیس شد. از امام صادق (علیه السلام) در مورد ابوهاشم کوفی صوفی پرسش شد. حضرت فرمودند: «اِنّه کانَ فاسدَ العقیدةِ جداً و هُوَ الذّی ِابتَدَعَ َمذهَباً یُقال َلهُ التَّصَوُفُ وجَعَلَهُ مَفَرّاً لِعَقیدتِهِ الخَبِیثَۀِ؛[2] همانا او (ابوهاشم)، انسانی است که جداً عقیده فاسدی دارد و اوست که از روی بدعت، مذهبی را بنا نهاد که تصوف نامیده شد و آن را محل فراری برای عقیده فاسد خود قرار داد.»

پس طبق روایت ذکر شده در زمان امام صادق (علیه السلام)، تصوف رسماً پا به عرصه وجود نهاده و اعلام تـأسیس رسمی آن، توسط ابوهاشم کوفی بود و اولین کسی که لفظ صوفی برای او استعمال شد، ابوهاشم کوفیِ صوفی می‌باشد.

«کیوان قزوینی» که 32 سال نزد مؤسس فرقه گنابادیه (ملا سلطان محمد گنابادی) خدمت کرد تا به «منصور علیشاه» یا «منصور علی» ملقب شد و بعدها هم توبه کرد، می‌گوید: «اوّلین کسی که زیر بار این ننگ و بدعت رفت، ابوهاشم کوفی بود که رنج‌ها به خود داد تا عراده صوفی به راه افتاد.»[3]

در نتیجه باید توجه نمود این سخن صاحب کتاب «تشویق‌السالکین» که اصحاب صُفّه اولین درویش‌ها بوده‌اند، با واقعیت‌های تاریخی سازگار نیست؛ زیرا علت ایجاد چنین گروهی، فشار‌های اقتصادی بوده و انگیزه سلوکی و ریاضتی در بین نبوده است. لذا نمی‌توان چنین کتابی را به عالم بزرگی مثل مرحوم محمد تقی مجلسی نسبت داد و انتظار داشت که او از روایات حضرات معصومین (علیهم السلام) و وقایع تاریخی بی‌اطلاع بوده باشد.

پی‌نوشت:
[1]. برد الیقین (هفده رساله عرفانی)، به کوشش: محمود نجفی، آیت اشراق، اول، 1388 ش، ص312.
[2]. شیخ حرعاملی، نقدی جامع بر تصوف، ترجمه الاثنی عشریه، مترجم عباس جلالی، قم، انصاریان، 1383 هـ.ش، چاپ اول، ص 50.
[3]. کیوان قزوینی، عباسعلی، استوار راز دار، نشر راه نیکان، چاپ اول، 1387، ص62.