پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب _ سران سقیفه توانستند ظرف مدت کوتاهی با به کار گیری روش های مختلف، از بیشتر مردم مدینه و بزرگان انصار و مهاجر، بیعت بگیرند ولی تنها خانه ای که تن به بیعت ندادند بیت فاطمه و علی(علیهما السلام) بود. و حاکمیت این خانه را یک مانع برای حکومت خود می دانست. خلیفه وقت می دانست که با تهدید و تطمیع اهل بیت(علیهم السلام) نمی تواند راهی از پیش ببرد لذا برای اینکه آنها را در محذوریت و فشار قرار دهد راه فشار اقتصادی را در پیش گرفت و اولین اقدامش در این راستا غصب فدک بود که به عنوان یک پشتوانه مالی خوبی برای اهل بیت(علیهم السلام) محسوب می‌شد.
ابن ابی الحدید در این خصوص می گوید: «مأموران حکومت به دستور ابوبکر وارد مزرعه فدک شدند و کارگران حضرت زهرا(سلام الله علیها) را خراج کرده و مزرعه را در تصرف خود در آوردند»[1]
شاید این سؤال به ذهن خطور کند که چرا حکومت برای مقابله با بنی هاشم که بیعت نکردند و خصوصا حضرت علی و حضرت زهرا(علیهما السلام)، دست به تصرف فدک زد؟
برای پاسخ به این سؤال، با کمک منابع و وقایع تاریخی می توان چند علت را بیان کرد:
1) استفاده ابزاری برای بیعت گرفت از حضرت علی(علیه السلام)
حکومت با ابزارهای مختلف توانسته بود در کمتر از ده روز بزرگان اصحاب و اکثر قریب به اتفاق اهل مدینه را به بیعت با ابوبکر وادارد کند و فقط بنی هاشم که در رأسشان اهل بیت رسول خدا(علیهم السلام) بودند از بیعت سرباز زدند. از آنجایی که بیعت اهل بیت(علیهم السلام) برای حکومت بسیار مهم بود و یک نوع مشروعیت به آنان می داد، حاکمان در صدد آن برآمدند که به هر نحوی از اهل بیت(علیهم السلام) بیعت بگیرند.

آلوسی در کتابش آورده است: «أن أبا بكر بعث إلى علی قنفذا حین بایعه الناس ولم یبایعه علی و قال: انطلق إلى علی و قل له أجب خلیفه رسول الله(صلى الله علیه و آله و سلم) فانطلق فبلغه فقال له: ما أسرع ما كذبتم على رسول الله  و ارتددتم. و الله ما استخلف رسول الله غیری ...[2] زمانی که مردم با ابوبکر بیعت کردند و حضرت علی(علیه السلام) بیعت نکرد، ابوبکر قنفذ را به محضر علی( علیه السلام ) فرستاد و گفت: به دنبال علی برو و به او بگو خلیفه رسول خدا را اجابت کن. قنفذ پیش علی( علیه السلام )رفت، و پیغام ابوبکر را به ایشان عرض کرد. علی( علیه السلام ) فرمود: چقدر زود به پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) دروغ بستید و مرتد شدید ، به خدا قسم پیامبر، غیر از من کسی را به خلافت منسوب نکرد ...»
خلیفه وقتی دید با مذاکره نمی توان حضرت علی(علیه السلام) را مجاب کرد، لذا دست روی فدک گذاشته به تصور اینکه چون فدک از درآمد بالایی برخوردار است، قطعا حضرت علی(علیه السلام) برای بازپس گرفتنش وارد معامله سیاسی خواهد شد که تنها راه آن بیعت با ابوبکر خواهد بود.
2) علت دیگر گرفتن فدک از اهل بیت(علیهمالسلام)، به خاطر این بود که حاکمان می دانستند که اگر فدک در دست خاندان رسول خدا باقی بماند، به عنوان بهترین سند و دلیل بر حقانیت اهل بیت خواهد بود لذا آن را از اختیار آنها خارج کردند.
در این خصوص ابن ابی الحدید معتزلی سخن قابل ملاحظه ای دارد. او مي‌گويد: «از استادم، علي بن فارقي پرسيدم: آيا فاطمه (علیها السلام) در ادعايش صادق بود؟ پاسخ داد: بله. پرسيدم: پس چرا ابوبكر فدك را به او واگذار نكرد، با اين كه مي‌دانست فاطمه(علیها السلام) راستگو است؟ استاد تبسّم كرد و گفت: اگر روز اول به مجرد ادعاي حضرت زهرا(علیها السلام) فدك را باز مي‌گرداندند، فردا ادعاي خلافت همسرش را مطرح مي‌ساخت و مي‌بايست ابوبكر از مقام خلافت كناره‌گيري كند و در اين مورد عذر زمام‌دار خلافت پذيرفته نبود؛ چرا كه با عمل نخستين، اقرار به صداقت و راستگويي دختر پيامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) كرده بود، و بايد پس از آن بدون نياز به بيّنه و شهود، هر گونه ادعایی می كرد، قبول نمايد» [3]
3) سومین علت، فشار اقتصادی و مالی بر اهل بیت بود
سرزمین فدک دارای درآمد بالایی برای اهل بیت(علیهم السلام) بود در برخی نقل ها نوشتند که فدک با درآمدی بالغ بر 25 تا 70 هزار دینار پشتوانه اقتصادی محکمی برای خاندان رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) بود. و این پشتوانه اقتصادی می توانست منجر به یک قدرت سیاسی بزرگ شود چرا که می شد با این منبع اقتصادی در برابر حکومت قد علم کرد. سران سقیفه برای اینکه توان سیاسی حضرت علی(علیه السلام) را از بین ببرند اقدام به مصادره فدک کردند.
ابن ابی الحدید در این خصوص می گوید: «خلیفه اول و دوم، حضرت زهرا(سلام الله علیها) را از فدک محروم نکردند، مگر اینکه خواستند حضرت علی(علیه السلام) برای مبارزه تقویت نگردد و به همین جهت خمس را در مورد بنی هاشم تعطیل کردند. زیرا فقیر بی پول، شخصیتی کوچک و ذلیل می گردد و زمینه ایی برای ریاست پیدا نمیکند.

موارد مذکور تنها بخشی از دلایلی است که میتوان برای غصب فدک توسط حکومت وقت بیان کرد. شاید بتوان با کنکاش بیشتر و دقیق تر دلایل دیگری را نیز پیدا کرد.

پی‌نوشت:
[1]. شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، دارالکتب العلمیة، بیروت: ج11، ص211
[2]. روح المعانی، آلوسی، دارالکتب العلمیة، بیروت: ج3، ص124
انساب الاشراف، بلاذری، دارالکتب العربی، بیروت: ج1، ص586
[3]. شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، دارالکتب العلمیة، بیروت: ج16، ص284
[4]. شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، دارالکتب العلمیة، بیروت: ج16، ص284

نویسنده: محمد یاسر بیانی