این پرسش ممکن است ذهن همه ما را به خود مشغول کند و از خود بپرسم باتوجه به اینکه پرونده اعمال انسان بعد از مرگ (در عالم آخرت) بسته خواهد شد، بنابراین آیا در آخرت تکامل وجود خواهد داشت ؟ سعی شده پاسخ مختصر و کوتاهی از این پرسش داده شود :
انسان از بدو تشکیل نطفه و بلکه قبل تر از آن ، حرکت تکاملی خود را به سوی قرب الی الله آغاز کرده و این سیر تا بی نهایت ادامه دارد و حد یقفی نمی‌توان برای این سیر تصور کرد لذا تکامل در آخرت هم موجود است، منتهی تکامل در دنیا فعلیت بخشیدن به استعدادهای بالقوه در وجود انسان بود،[1] اما با توجه به اینکه در آخرت استعداد و قوه ای وجود ندارد و فعلیت محض است تکامل به صورت ظهور و بروز اعمال خواهد بود؛ امام خمینی (رَحِمَهُ الله) در این رابطه  می فرماید:
« ترقی و تکامل در برزخ از سنخ ترقی در دنیا نیست، زیرا دنیا دار حرکت جوهری و استکمال ذاتی و نفسی است، اما تکامل در دار آخرت به رفع حجاب ها و کدورت ها و اعراض جسمانی است که به وسیله ی فشار قبر به وجود می‌آید».[2]
در دنيا انسان با به فعلیت رسیدن استعدادهای بالقوه متکامل می‌گشت، اما در برزخ تكامل به صورت بروز و ظهور حقيقت اعمال خواهد بود، چون قیامت عالم ظهور و بروز است و انسان همان‌گونه خواهد بود که در دنیا بوده است؛ هر کس وجود خود را در دنیا به هر شکلی ساخته در آخرت نیز متناسب با آن عمل می‌کند. امّا این اعمال برای کسب کمال نیستند بلکه ظهور ملکات خود شخص‌اند. آنکه در دنیا، علم آموختن برای او ملکه شده او در برزخ نیز دائماً در مسیر علم آموزی قرار دارد. لکن چیزجدیدی یاد نمی گیرد؛ بلکه حقیقت و باطن آنچه را که در دنیا یاد گرفته بود، مشاهده می‌کند و هر دم برای او باطن عمیق تری هویدا می‌شود ؛ و این روند تا ابد ادامه دارد، این است معنی و مفهوم روایت شریفی که فرمود بخوان و بالا برو؛ فيقول للمؤمن:«اقرأ ورق قال: فيقرأ ويرقى حتى يبلغ كل رجل منهم منزلة التي هي له فينزلها»[3] قرآن خطاب به مؤمنین می‌گوید إقرأ ورق و آنان همچنان قرائت می‌کنند و هر کس به اندازه تعداد آیاتی که قرائت کرده است به درجاتی می‌رسد و در آن مرحله و درجه قرار می‌گیرد.
«روح پس از جدا شدن از تن‌، به جهان برزخ وارد مى شود، و حركت آدمى در دنيا را تداوم ميدهد. روح در جهان برزخ در جهت سير به خداى متعال حركت مى‌كند و عيب‌ها و نقصها را از دست داده‌، با كسب كمالات و قابليت‌ها و خصوصيات جديد لياقت ورود به عالم حشر را پيدا مى كند».[4]
در نتیجه تکامل هم در دنیا و هم در برزخ و آخرت وجود دارد، اما تکامل در دنیا به صورت فعلیت یافتن استعدادهای بالقوه بوده و در آخرت به رفع حجاب‌ها است؛ یعنی تکامل در آخرت ظهور ملکات خود شخص است، انسان در دنیا هر عملی انجام داده حقیقت همان عمل برایش ظهور کرده و موجب ترقی و کمال وی خواهد شد.

پی نوشت

[1]. توضیح مختصر در رابطه با قوه و فعل: یک دانه سیب مستعد درخت شدن است ، اگر دانه سیب را در خاک مناسب کاشته و آب داده شود این دانه به تدریج در یک حرکت تکاملی تبدیل به درخت خواهد شد ، دانه سیب بالفعل دانه است و بالقوه درخت . اگر تمامی استعدادهای بالقوه دانه فعلیت پیدا کرده و این حرکت تکاملی ادامه پیدا کند ، دانه تبدیل به درخت خواهد شد.
انسان با مردن تمامی استعدادهای بالقوه اش فعلیت می یابد و دیگر جایی برای تکامل به این معنی نیست ، اما تکامل در آخرت به معنی ظهور ملکات خود شخص بوده و چیز جدیدی نیست بلکه باطن و حقیقت اعمال وی است که در آخرت ظهور می کند.

[2] معاد از دید امام خمینی، صفحه  ی۳۷۱

[3] الکافی 2: 601، ط دارالکتب الاسلامیة

[4] عروج روح‌، محمد شجاعى ، ص 122، مؤسسه فرهنگى دانش و انديشه معاصر