سؤال:

در آئين زردشتي، فكر ثنوي «يزدان و اهريمن» وجود دارد، در دين اسلام هم عقيدة «خدا و شيطان» به صورت دو قطب مخالف يكديگر مطرح است. چه فرق است ميان اهريمن كيش زردشتي و شيطان دين اسلام؟

پاسخ:

براي پاسخ و بيان تفاوت بين شيطان در دين اسلام و اهريمن در كيش زرتشت، بهتر است اول معاني كلمات خدا (الله)، يزدان، شيطان (ابليس) و اهريمن را بدانيم.
خدا، يك كلمه فارسي و معادل كلمه عربي «الله» است؛ الله در لغت به معناي معبود بر حق، معبود سزاوار پرستش، مستجمع جميع محامد، واجب الوجودي كه هيچ نقصان در او راه ندارد و تمام صفات كمال در او جمع است، مي‌باشد،[1] لذا اين نام براي غير خدا آورده نمي‌شود، مگر به صورت تركيبي مانند عبدالله، و امثال آن و نيز در ميان اديان الهي اطلاق كلمه الله بر خداوند مخصوص دين اسلام است.
يزدان در نزد مسلمانان فارسي زبان، يكي از نام‌هاي خداوند است و در عقيده زرتشتيان نام فرشته‌اي است كه فاعل خير است،[2] آنها قائل به ايزدهايي هستند مانند ايزد خورشيد، ايزد ماه، ايزد باران و ... كه اين ايزدان به معناي سزاواران ستايش و عناصر ستوده شده مي‌باشند و به دو گروه تقسيم مي‌شوند، ايزدان مينُوي يا معنوي و مجرّد، و ايزدان جهاني يا ايزدان مادّي و گيتيايي كه همه آنها برازنده ستايش و نيايش هستند و اهورا مزدا مافوق همه ايزدان معنوي با صفات روحاني قرار دارد و زرتشت سر سلسله ايزدان مادي و جهاني است؛[3] و اهورا مزدا آفرينندة كل جهان است[4] كه براي اداره بهتر، امشاسپندان و ايزدان را آفريد،[5] با اين وجود در پرستش، همه ستايش‌ها را به اهورا مزدا بر مي‌گردانند و او را مي‌پرستند و خود را موحد مي‌دانند.
ابليس كه در لغت يونان ديابُلْس به معناي پليد است در لغت عرب از مادة إبلاس به معناي نوميد كردن و اجنبي شمردن، آمده است و براي آن نام‌هاي چون خنّاس، ابو الخلاف، ابو البيني، ديو، مهتر ديوان، شيطان و اهريمن، آمده است؛[6] ابليس كه در اصل يك موجود جنّي بوده بر اثر عبادات در رديف ملائك قرار گرفت، هنگامي كه خداوند انسان را خلق كرد و روح را در كالبد جسم حضرت آدم ابوالبشر ـ سلام الله عليها ـ دميد و دستور سجده داد، همه سجده كردند، جز ابليس كه استكبار ورزيد و سجده نكرد؛[7] از اينجا بود كه مطرود درگاه خداوند گشت و تا روز رستاخيز زنده است و همه بندگان خداوند به جز مخلصين را گمراه مي‌كند.[8]
شيطان كه از ريشة شطن است به معناي دور شدن، مخالفت كردن با صاحب خود از روي قصد و اراده مي‌باشد و شيطان به معناي دور شده و رانده از درگاه خداوند است، كه به هر متمرد و نافرمان، از جن و انس و هر موجودي كه مظهر خباثت و شرارت و موجب گمراهي و شرك و غرور و ظلم و بدبختي افراد بشر گردد، گفته مي‌شود،[9] در همه اديان و ملت‌ها شيطان با نامهاي مختلف به معناي مظهر پليدي و شرارت وجود دارد، در كتاب مقدس، شيطان با عنوان ابدون، بعل زبوب آمده است، مصريان قديم به شيطان «ست» در مقابل «رع» مي‌گفتند[10] و در كيش زرتشت به نام «اهريمن» آمده كه در لغت به معناي ديو و راهنماي بدي‌ها است؛ در اعتقاد زرتشت اهريمن فاعل شرّ در مقابل يزدان كه فاعل خير است مي‌باشد؛ اهريمن: راهنماي بدي‌ها، روح خبيث، روح شرارت و عقل پليد به حساب مي آيد،[11] و همه بدي‌ها و زيانكاري‌ها و زشتي‌ها از اهريمن است كه با نيروي دروني كه مظهر و نماد نيكي‌ها و سودمندي‌ها است، هميشه در تضاد و پيكار مي‌باشد، اهورا مزدا، خداوند نيكي و آفرينندة همه نيكي‌ها است و جداي از اين دو نيرويي است كه عملكرد و كاركردشان در انديشه است؛[12] اين در صورتي است كه دركتاب اوستا بخش و نديداد فَرگرَد يكم، اهورا مزدا خالق طبيعت و جغرافيا معرفي شده و در مقابل آن اهريمن خالق بدي‌ها معرفي گرديده است.[13]
به عقيده مسلمانان خالق هستي فقط خداوند تبارك و تعالي است، اوست كه همه هستي را خلق كرد و هر لحظه نعمت وجودي خلقت را به مخلوقات افاضه مي‌كند، خداوند مي‌فرمايد در هنگام خلقت آسمان و زمين و هنگام خلقت شيطان او را گواه و شاهد نگرفتيم،[14] تا چه رسد به اينكه شيطان خالق باشد؛ و نيز در قرآن مي‌فرمايد:
«همه موجودات سربازان خداوند هستند،[15] شيطان كه موجودي از موجودات و مخلوق خداوند است، از سربازان خداوند مي‌باشد، وقتي انسان با اراده و اختيار خودش به سوي گناه رفت و آلوده شد، شيطان مي‌گويد در اين هنگام بر دهن اين انسان لجام زده و سوارش مي‌شوم،[16] مانند سواركاري كه بر دهن اسب لجام زده سوارش مي‌شود و افسارش را سفت گرفته به هر طرف كه بخواهد مي‌برد.
با توجه به اين مطالب بايد گفت:
اولاً در دين اسلام خالق فقط خداوند است، در كيش زرتشت اهورا مزدا خالق خوبي‌ها است در مقابل اهريمن.
ثانياً در دين اسلام شيطان مخلوق خداوند است، در كيش زرتشت اهريمن خالق بدي‌ها است و در مقابل اهورا مزدا قرار داشته و با او به ستيز بر مي‌خيزد، وقتي كه سست مي‌شود و مي‌افتد، اطرافيان او را تشويق مي‌كنند كه برخيزد و بستيزد، دختر اهريمن كه بسيار زيبا است مي‌آيد و پدرش را تشويق مي‌كند و اهريمن براي ستيز بر مي‌خيزد.[17]
ثالثاً در دين اسلام خداوند خالق همه كائنات و موجودات، حتي شيطان است و شيطان تحت امر خدا است و نمي‌تواند هر كسي را اغوا كند، در فرهنگ اسلام كار شيطان وسوسه است[18] امّا در كيش زرتشت اهريمن تحت فرمان اهورا مزدا نيست؛ پس خداوند و اهورا مزدا «يزدان»، شيطان و اهريمن در دين اسلام و كيش زرتشت تفاوت ريشه‌اي و عمده دارد.
نتيجه اين مي‌شود كه دين زرتشت در مسئله خالقيت به ثنويت گرايش دارد و تنها در مسئله عبادت ممكن است موحّد بوده باشند؛ چون فقط اهورا مزدا را مي‌پرستند.

معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. تفسير نمونه، ناصر مكارم شيرازي.
2. تبيان في تفسير القرآن، شيخ طوسي.
3. تفسير صافي، فيض كاشاني.

پي نوشت ها:
[1] . دهخدا، علي اكبر، لغت نامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، دوم، 1377، ج1، ص3250.
[2] . لغت نامه دهخدا، ج10، ص23769.
[3] . رضي هاشم، زرتشت پيامبر ايران باستان، تهران، بهجت، سوم، 1381، ص 123.
[4] . همان، ص 96.
[5] . همان، ص 125.
[6] . لغت نامه دهخدا، ج1، ص 319.
[7] . بقره/34 و كهف/50.
[8] . حجر/29 تا 40.
[9] . لغت نامه دهخدا، ج9، ص 14306 ـ 14285.
[10] . مصاحب، غلامحسن، دايرة المعارف فارسي، تهران، امير كبير، دوم، 1380، ج2، ص1531.
[11] . لغت نامه دهخدا، ج3، ص3660.
[12] . زرتشت پيامبر ايران باستان، ص 100.
[13] . دو ستخوا، جليل، «گزارش و پژوهش»، اوستا: كهن ترين سرودها و متن‌هاي ايراني، تهران، مرواريد، چهارم ، 1377، ج2، ص 624 ـ 659 و رضي هاشم، ونديداد، تهران، فكر روز، اول، 1376، ج1، ص 258 ـ 194.
[14] . كهف/51 و طباطبائي، محمد حسين، الميزان في تفسير القرآن، قم، جماعة المدرسين، بي تا، ج13، ص325.
[15] . فتح/6 و 7.
[16] . اسراء/62 و الميزان في تفسير القرآن، ج13، ص 145.
[17] . و نديداد، ج2، ص 639 و 638.
[18] . ناس، 3 و 4، و طبرسي، ابي علي الفضل بن الحسن، مجمع البيان في تفسير القرآن، تهران، ناصر خسرو، الثانية، بي تا، ج10، ص869.