پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ با بررسی آموزه‌های جریان‌های انحرافی این نکته روشن می‌شود که بین آموزه‌های آنها اشتراکاتی وجود داشته که نشان‌دهنده تأثیرپذیری آنها از یکدیگر است. خطبة البیان یکی از اخبار و احادیثی است که در منابع صوفیه از آن بسیار استفاده شده و جریان انحرافی احمد اسماعیل بصری (مدعی دروغین یمانی) از آن در موارد متعددی استفاده کرده است.

سید محمد نوربخش (مؤسس فرقه نوربخشیه) یکی از کسانی بوده که برای اثبات آموزه‌های خویش به «خطبة البیان» اشاره کرده و می‌نویسد: «امیرالمؤمنین... انسلاخه عن البشریة و التّصافه بالربوبیة [یعنی: امام از انسانیت خود جدا و منسلخ شد و به ربوبیت و الوهیت رسید و جنبه لاهوتی او آشکار گشت. العیاذبالله]... قال فی خطبة البیان و فرمود در خطبه البیان که یکی از جمله خطبه‌های مبارک ایشان است انا الله (منم خداوند)، انا المعبود انا الخالق (منم مبدع اشیاء)» [1]

احمد اسماعیل بصری یکی از افرادی بوده که به "خطبة البیان" استناد کرده و سعی در انتساب این حکایت پر غلط و تحریف به حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام داشته است. او در تفسیر عبارت (المکنی بعمّه) قائل شده که منظور از عمو در این عبارت حضرت عباس بن علی علیه‌السلام بوده و عبارتی از خطبة البیان را به عنوان مؤید دیدگاه خویش بیان کرده و می‌نویسد: «و المراد من الکنیة هنا، أی: أبو فلان و عمّه المقصود فی الروایة العباس بن علی... و تفسیر هذه الکنیة عن أمیر المؤمنین العلیا فی خطبة خطبها فی الکوفة و نقلها الشیعة و السنة قال العلم»؛ [2] «و مراد از کنیه این (المکنی بعمه، کنیه داده شده به عمو)، یعنی: پدر فلان و عمو، مقصود در روایت حضرت عباس بن علی علیه‌السلام» مراد از فقره (فی خطبة خطبها) در عبارت احمد اسماعیل الهمبوشی خطبة البیان است... و تفسیر این کنیه از امیرالمؤمنین است که در خطبه‌ای که در کوفه انجام داده و شیعه و سنی آن را نقل کرده‌اند»

با تفحّص در آثار احمد اسماعیل بصری این‌گونه روشن می‌شود که او بسیار متأثر از آموزه‌های صوفیه بوده و عیناً در مواردی به جعلیات ایشان استناد می‌کند و تفسیری مطابق با سخنان آنها ارائه کرده است. لاهیجی(یکی بزرگان متصوفه) عبارات خطبه البیان و برخی از احادیث پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله را همراه با شطحیات مشهور اهل تصوف ذکر کرده، بی آنکه تمایزی بین آنها قائل شود و همه را از احوال کاملانی بر می‌شمرد که در مراتب کشف و شهود برایشان ظاهر شده است». [3]

علامه مجلسی رحمةالله‌علیه در کتاب شریف «مرآة العقول» با اشاره به این خطبه، آن را از کلام غلات دانسته و در این رابطه نوشته «و ما ورد من الأخبار الدالة علی ذلک کخطبة البیان و أمثالها فلم توجد إلا فی کتب الغلاة و أشباههم...»؛ [4] «و آنچه از اخبار که در آن مضمون وارد شده، همچون خطبةالبیان و همانند آن، پس فقط در کتاب‌های غلات و مانند آنها یافت می‌شود». ایشان که یکی از بزرگ‌ترین محدثان بوده، قائل به بی‌اعتباری آن شده است. علامه جعفر مرتضی عاملی رحمةالله‌علیه در سال‌های اخیر نیز از مطالب این خطبه برآشفته و بخشی مهم از کتاب «دراسة فی علامات الظهور و الجزیرة الخضراء» را به رد خطبه البیان اختصاص داده و اشکالات مختلف سندی و محتوایی از آن مطرح کرده است.

بنابراین خطبة‌البیانی که جریانات انحرافی همچون صوفیه و احمد اسماعیل بصری به آن استناد کرده‌اند از حیث حدیثی بی‌اعتبار بوده و نمی‌توان در مباحث توحیدی به آن استناد کرد.

پی‌نوشت:
[1]. سید محمد نوربخش، رسالةاعتقادیة، ص۴۳-۴۲.
[2].احمد الحسن بصری، الجواب المنیر عبر الاثیر ص۱۰۲.
[3]. لاهیجی شمس‌الدین محمد، مفتاح الاعجاز فی شرح گلشن راز، تهران، زوار، ۱۳۷۳، ص ۵۲۹.
[4]. مجلسی، محمدباقر، مرآةالعقول، دارالکتب‌الإسلامیة، تهران، دوم، ۱۴۰۴ ق، ج ۳؛ ص ۱۴۳.