پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ ماهیت ابلیس یکی از مباحثی است که نظریات مختلفی در مورد آن ذکر شده است. در  سفر پیدایش کتاب مقدس یهودیان (تورات) می‌خوانیم که ابلیس فرشته بوده است. ولی در میان مسلمین اعتقاد غالب بر این است که جن از جنس فرشتگان نیست و از جنس جن می‌باشد.

در قرآن کریم می‌خوانیم «وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلَائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ كَانَ مِنَ الْجِنِّ [کهف/50] و (یاد آر) وقتی که به فرشتگان فرمان دادیم که بر آدم همه سجده کنید، و آن ها تمام سر به سجده فرود آوردند جز شیطان که از جنس جن (دیو) بود.» بدین جهت از طاعت خدای خود سرپیچید. این آیه قرآن تصریح می کند که ابلیس جزء اجنه می‌باشد.

بعضی بیان کرده‌اند که لفظ جن در آیه قبل اشاره به صنفی از فرشتگان دارد و منظور تفاوت ماهوی ابلیس با ملائکه نیست. منظور این گروه این است که ملائکه اصناف گوناگونی دارند و یک صنف از آن ها با عنوان جن معرفی می‌شوند.[1] این ادعا نیاز به دلیل قطعی دارد؛ ظاهر آیه 50 سوره کهف می‌گوید ابلیس همانند فرشتگان امر به سجده شد. ولی از سجده کردند امتناع کرد و ابلیس ملک نبود بلکه جن بود.

در قرآن کریم ذکر شده که فرشتگان  به هیچ عنوان نافرمانی نمی کنند: «لا يَعْصُونَ اللَّهَ مَا أَمَرَهُمْ وَيَفْعَلُونَ مَا يُؤْمَرُونَ[تحریم/6] هرگز نافرمانی خدا را (در اجرای قهر و غضب حق) نخواهند کرد و آنچه به آنها حکم شود انجام دهند.»*«وَقَالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمَنُ وَلَدًا  سُبْحَانَهُ  بَلْ عِبَادٌ مُكْرَمُونَ لَا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَهُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ [انبیاء/26 و 27] و مشرکان گفتند که خدای رحمان دارای فرزند است، (حاشا) خدا پاک و منزه از آن است، بلکه (کسانی را که مشرکان فرزند خدا پنداشتند از فرشتگان و مسیح و عزیر) همه بندگان گرامی و مقرب خدا هستند. که هرگز پیش از امر خدا کاری نخواهند کرد و هر چه کنند به فرمان او کنند».

اینجا تصریح می شود که فرشتگان عصیان نمی کنند. در حالی که ابلیس عصیان کرده بود. پس ابلیس جزو فرشتگان نیست. « جَاعِلِ الْمَلَائِكَةِ رُسُلًا [فاطر/1] (فرشتگان را رسولان پیمغبران خود) گردانید.» فرد عصیانگر امکان ندارد به عنوان پیامبر انتخاب شود چون ممکن است در انتقال مفاهیم و محتوای وحی خیانت کند. حال چگونه ممکن است ابلیس عصیانگر جزو ملائک شود.

در روايتي كه از امام صادق (عليه السالم) نقل شده مبنی بر اينكه: «ابليس با فرشتگان در آسمان خدا را عبادت مي‌كرد و آنها وی را از خود می دانستند اما ابليس با نافرمانی حسد و بيگانه بودن خود را بر فرشتگان آشکار كرد.»[2]

 اكثر قريب به اتفاق مخاطبان خداوند در امر به سجده فرشته بودند؛ اينك در قرآن در مقام حكايت و نقل از آن خطاب می فرمايد به ملائكه گفته شد سجده كنيد همه آنها فرمان را اجرا نمودند جز ابليس و اين نحوه بيان از باب غلبه است. نادر هم نيست، و ابليس به خاطر كثرت عبادت در زمره فرشتگان محسوب می شده است. هر چند فرشته نبوده است.

پی‌نوشت:
[1]. عبد علي عروسي حويزي، مؤسسة اسماعيليان، بي تا، قم، نورالثقلين، ج1، ص 55.

[2]. محمد بن حسن طوسي، التبيان في تفسير القرآن، بيروت، داراحياء التراث العربي، بيتا، ج1، ص 151.

محمد جواد نصیری