پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ شیعیان بر اساس آموزه‌های مذهبی و دینی خود معتقد هستند، که میان اعمال و افعال اهل بیت و ائمه (علیهم‌السلام) هیچ تفاوتی وجود ندارد و هر آنچه که ائمه اطهار (علیهم‌السلام) انجام داده‌اند، بر اساس امر خداوند بوده است. در نتیجه اگر امام حسن به جای امام حسین (علیهماالسلام) در کربلا بودند، قطعاً به جنگ با یزید اقدام می‌کردند.
اما اهل سنت در کتب خود به نحوی خاص، قصد تضعیف این اراده الهی را دارند. هدفشان آن است تا امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) و امام حسین (علیه‌السلام) را افرادی جنگجو و خون‌ریز بنامند و امام مجتبی (علیه‌السلام) را فردی صلح طلب و به دور از جنگ معرفی کنند.
عبدالله بن احمد بن حنبل، در کتاب خود روایتی به امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) نسبت می‌دهد که ایشان از وقوع جنگ جمل پشیمان شده و امام مجتبی (علیه‌السلام) نیز می‌گوید من با این جنگ مخالف بودم. وی می‌نویسد: «امیرالمؤمنین به امام حسن در روز جنگ جمل فرمودند: ای حسن! ای کاش پدرت بیست سال پیش مرده بود و از دنیا رفته بود. امام حسن (علیه‌السلام) به پدر خود عرض کردند، ای پدر جان! من شما را از انجام این جنگ نهی کرده بودم و گفته بودم که سپاه تشکیل ندهی! امیرالمؤمنین فرمودند: ای پسرم! من فکر نمی‌کردم کارمان به اینجا برسد و جنگ رخ دهد.»[1]
اما چند سوال مهم؛ آیا امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) از جنگ جمل پشیمان شده بودند و آیا امام مجتبی (علیه‌السلام) با امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) مخالفت کرده‌اند؟
قبل از پاسخ به این سؤالات، سند این روایت را بررسی می‌کنیم. سعید بن ابی‌عروبه یکی از راویان این روایت، ضعیف و بی‌اعتبار است. عالمان رجال اهل سنت، او را به تدلیس و اختلاط طولانی مدت در دوران عمرش معرفی می‌کنند که با این توضیح، روایت تضعیف می‌شود و از اعتبار ساقط می‌‌گردد.[2]
با ضعیف بودن این روایت، پشیمانی امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) از اقدام به این جنگ، کذب بوده و قابل اثبات نیست.
در مورد جنگ جمل و اهداف آن، باید این نکته را بیان کرد که هدف طلحه و زبیر و عایشه از لشکرکشی برای جنگ جمل، رسیدن به حکومت بود، اما با شعار خون‌خواهی عثمان انجام شد. حلبی در کتاب خود می‌نویسد: امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) در نامه‌ای به عایشه فرمودند: «گمان می‌کنی امروز برای اصلاح امور مسلمین از خانه‌ات خارج شدی و به خیال خودت خون‌خواه عثمان شده‌ای؟! در حالیکه ديروز مردم را برای قتل تحريک او می‌کردی و می‌گفتی: عثمان [نعثل] را بکشيد. زیرا او کافر شده است. اما امروز خونخواه عثمان شده‌ای؟! قبل از اينکه خداوند تو را مفتضح و بی‌آبرو کند، به خانه خود برگرد و آن پرده‌ای را که خداوند برای امهات المؤمنين قرار داده، بر خود بپوشان.»[3]
در پاسخ به سؤال دوم و مخالفت امام حسن با جنگ با عایشه و لشکر جمل می‌توان گفت:
اطاعت امام حسن مجتبی (علیه‌السلام) از امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) به حدی مشخص و واضح است که احتیاجی به اثبات آن نیست.
بخاری در صحیح خود با اشاره به وقایع جنگ جمل، از حضور امام حسن (علیه‌السلام) به همراه عمار یاسر برای جذب سرباز و ایجاد لشکر از کوفیان، پرده از حقایق بر می‌دارد و مسائل خاصی را مشخص می‌کند. بخاری می‌نویسد: «هنگامیکه طلحه و زبیر و عایشه به سمت بصره رفتند، اميرالمؤمنين علی بن ابی‌طالب (عليهما‌السلام)، امام حسن مجتبی (عليه‌السلام) و عمار را به سمت کوفه فرستادند تا نيروی کمکی آماده کنند. امام حسن (عليه‌السلام) صدر منبر نشستند و عمار یاسر پله‎ی پایین‌تر نشست. شنیدیم که عمار می‌گفت: همانا عایشه به جانب بصره در حرکت است. عايشه همسر پيامبر شما در دنيا و آخرت است. خداوند عايشه را برای شما وسيله‌ای برای امتحان قرار داده تا ببيند شما خدا را انتخاب می‌کنيد يا از عايشه اطاعت می‌کنيد.»[4]
جنگ با عایشه و امتحان الهی در مورد تبعیت از خدا و یا تبعیت از عایشه که بخاری آن را نقل کرده است، در حقیقت اعتقاد قلبی و زبانی و عملی امام حسن (علیه‌السلام) و جناب عمار یاسر صحابی گرانقدر رسول گرامی اسلام بوده است. اگر امام حسن پدر خود را برای شرکت در جنگ و تشکیل سپاه نهی کرده بودند، هیچ‌گاه چنین فرمایشی را نمی‌فرمودند. فرماندهی قسمتی از لشکر امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) به تنهایی نمونه‌ی موافقت امام مجتبی (علیه‌السلام) از شرکت در جنگ با ناکثین است.
ابن‌خیاط یکی از مورخین مشهور اهل سنت، در کتاب تاریخ خود با اقرار به شجاعت امام مجتبی (علیه‌السلام)، به فرماندهی ایشان در جنگ جمل اشاره می‌کند و می‌نویسد: «ابوعبیده می‌گوید: امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) در جنگ جمل، فرزندش حسن (علیه‌السلام) را به عنوان فرمانده‌ی جناح چپ لشکر ـ که از اهالی کوفه و بصره بودندـ قرار داد.»[5]
با بیان این روایات مشخص می‌شود، امام حسن (علیه‌السلام) در جنگ با عایشه لحظه‌ای کوتاهی نکردند و اگر تاریخ باز تکرار شود، حضرت برای جنگ با ناکثین مصمم هستند و  بر این عمل الهی تأکید دارند.

پی‌نوشت:
[1]. عبدالله بن احمد، السنة، دار ابن القيم - دمام، 1406هـ، ج2، ص589؛ «قال علي رضي الله عنه لابنه الحسن ... قال يا بني لم أر الأمر.»
[2]. ابن حجر عسقلانی، طبقات المدلسين، مكتبة المنار– عمان، ص31؛ «سعيد بن أبي عروبة ... وهو ممن اختلط ووصفه النسائي وغيره بالتدليس.» ذهبی، ميزان الاعتدال، دار المعرفة للطباعة والنشر، بيروت – لبنان، ج2، ص151.
[3]. ابن برهان حلبی، السيرة الحلبية، دار المعرفة – بيروت، ج3، ص356؛ «وكتب لعائشة ... وأسبلي عليك سترك قبل أن يفضحك الله.»
[4]. بخاری، صحيح البخاری، دار طوق النجاة، چاپ اول1422هـ، ج9، ص55؛ «قَالَ: لَمَّا سَارَ طَلْحَةُ وَالزُّبَيْرُ وَعَائِشَةُ إِلَى البَصْرَةِ،...لِيَعْلَمَ إِيَّاهُ تُطِيعُونَ أَمْ هِيَ»
[5]. خليفة بن خياط، تاريخ خليفة بن خياط، دارالقلم، مؤسسة الرسالة - دمشق، بيروت، چاپ دوم، 1397، ص184؛ «وعَلى الميسرة ... الْحسن بْن عَلِيّ.»
برای مطالعه این موضوع در منابع شیعه، به مقاله «آیا امام حسن مخالف حضور در جنگ جمل بودند؟!» مراجعه کنید.

محمدجواد مهریار