پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ در انتهای دوره اول حکومت آل سعود، با اعدام عبدالله بن سعود در استانبول و تبعید آل‌سعود و آل‌شیخ به مصر، تصور می‌شد که سلطان عثمانی و محمد علی پاشا به هدف خود رسیده و حکومت وهابی ـ سعودی را سرنگون کرده‌اند؛ اما چنین نبود، چرا که عده‌ا‌ی از آل‌سعود و آل‌شیخ از مصر گریخته و با بازگشت به نجد، تلاش خود را برای احیای حکومت وهابی ـ سعودی از سر گرفتند. البته تلاش‌های آنان در رسیدن به این مهم ناکام ماند و فقط در محدوده رهبری قبیله و در منطقه‌ای خاص، فرامانروایی کردند.

مشاری بن سعود بن عبدالعزیز متوفای 1235 هجری قمری
پس از خروج ابراهیم پاشا از درعیه، مشاری بن سعود بن عبدالعزیز برادر عبدالله بن سعود، در سال 1234 هجری قمری رهبری حکومت وهابی ـ سعودی را بر عهده گرفت. وی با تلاش برای زنده کردن حکومت وهابی ـ سعودی، پایگاه خود را از درعیه به عارض انتقال داده و پس از مدتی کوتاه به جنگ با آل‌معمر (خواهرزاده‌های سعود بن عبدالعزیز) امیر عُیَینِه و هم پیمان مصریان، رفت. مشاری بن سعود پس از شکست در این جنگ، دستگیر شده و در زندان آل‌معمر، در سال 1235 هجری قمری درگذشت و بنابر قولی کشته شد.[1]

ترکی بن عبدالله بن محمد بن سعود متوفای 1249 هجری قمری
ترکی بن عبدالله بن محمد بن سعود برادر زاده عبدالعزیز بن محمد بن سعود، پس از سقوط درعیه به دست ابراهیم پاشا، به طور مخفیانه در مناطق جنوب نجد زندگی می‌کرد. تا این‌که از قتل مشاری بن سعود توسط آل‌مُعَمَّر آگاه شد و با کمک علی بن حسین بن محمد بن عبدالوهاب، با انجام جنگ‌هایی، در سال 1236 هجری قمری قدرت را به دست گرفت و سرانجام پس از 13 سال حکومت وهابی ـ سعودی، به وسیله مشاری بن عبدالرحمن بن سعود بن عبدالعزیز کشته شد.[2]

مشاری بن عبدالرحمن بن مشاری بن سعود بن عبدالعزیز متوفای 1249 هجری قمری
مشاری بن عبدالرحمن برای بازگرداندن قدرت از خاندان عبدالله به خاندان عبدالعزیز با همکاری گروهی از طایفه خود، پسر عمویش ترکی بن عبدالله را ترور کرد و زمام حکومت وهابی ـ سعودی را به دست گرفت، اما پس از چهل روز، در سال 1249 هجری قمری، به دست فیصل بن ترکی به قتل رسید.[3]

فیصل بن ترکی بن عبدالله بن محمد بن سعود 1213 ـ 1282 هجری قمری
فیصل بن ترکی از جمله کسانی است که پس از سقوط درعیه، به مصر تبعید شده بود. وی در سال 1234 هجری قمری از مصر گریخت و به نجد بازگشت. وی در دو دوره مختلف حکومت کرد. فیصل بن ترکی پس از کشتن مشاری بن عبدالرحمن پسر عمو و قاتل پدرش، در اوایل سال 1250 هجری قمری به قدرت رسید و پس از آن پنج سال، در اواخل سال 1254 هجری قمری در برابر مصریان تسلیم شده و به همراه دو فرزندش عبدالله و محمد و برادرش جلوی بن ترکی، به مصر تبعید شد و دوره اول حکومت وی به پایان رسید.[4]

خالد بن سعود بن عبدالعزیز بن محمد بن سعود متوفای 1264 هجری قمری
خالد بن سعود یکی از داعیه‌داران حکومت و از سران تبعید شده آل‌سعود به مصر بود. وی پس از محاکمه در قاهره، تبرئه و در همان جا زیر نظر محمد علی پاشا تربیت شد. خالد با پشتیبانی محمد علی پاشا حاکم مصر، به همراه لشکر مصریان، در سال 1252 هجری قمری، با فیصل بن ترکی جنگید و پس از پیروزی لشکر مصر بر فیصل بن ترکی در ماه رمضان 1255 هجری قمری، خالد بن سعود رهبری حکومت سعودی را بر عهده گرفت. با به قدرت رسیدن خالد بن سعود، دوباره قدرت از خاندان عبدالله بن محمد بن سعود به خاندان عبدالعزیز بن محمد بن سعود منتقل شد. خالد بن سعود پس از به دست گرفتن قدرت، برای مطیع کردن قبایل اطراف نجد، سپاهی را به فرماندهی سعد بن مطلق به سرزمین‌های اطراف فرستاده و با نوشتن نامه‌ای به سعید بن سلطان امام مسقط، از آنان خواست تا هم‌چون گذشته به آل سعود جزیه بدهند. وی پس از دو سال حکومت، به دلیل درگیری حکومت عثمانی با انگلیسی‌ها و عدم حمایت حاکم مصر از وی، در سال 1257 هجری قمری توسط عبدالله بن ثُنَیان یکی دیگر از مدعیان حکومت که از پشتیبانی وهابیان نیز برخوردار بود، از حکومت برکنار و از ریاض اخراج شد. خالد بن سعود در سال 1257 هجری قمری به دمّام، سپس به کویت و از آن‌جا به مکه و در نهایت به جده رفته و در سال 1264 هجری قمری در همان جا درگذشت.[5]

عبدالله بن ثنیّان بن ابراهیم بن سعود متوفای 1259 هجری قمری
عبدالله بن ثنیان با حمایت وهابیت و آل‌شیخ توانست خالد بن سعود را برکنار کرده و حکومت وهابی ـ سعودی را در سال 1257 هجری قمری در ریاض به دست گیرد. سرانجام حکومت وی پس از حدود دو سال، در سال 1259 هجری قمری توسط فیصل بن ترکی در ریاض ساقط شد و عبدالله بن ثنیان نیز زندانی شده و پس از مدتی در همان‌جا درگذشت.[6]

فیصل بن ترکی بن عبدالله بن محمد بن سعود 1213 ـ 1282 هجری قمری
وی پس از تبعید به مصر در اواخر سال 1254 هجری قمری و پایان یافتن دوره اول حکومتش، در سال 1259 هجری قمری از مصر گریخته و به دمشق رفته و از آن‌جا به نجد آمد. فیصل بن ترکی با غلبه بر عبدالله بن ثنیان در سال 1259 هجری قمری برای بار دوم قدرت را به دست گرفته و پس از حدود 22 سال حکومت وهابی ـ سعودی، در سال 1282 هجری قمری، در سن 69 سالگی، بر اثر بیماری که منجر به کوری وی گردید، در ریاض درگذشت.[7]

عبدالله بن فیصل بن ترکی بن عبدالله بن محمد بن سعود متوفای 1307 هجری قمری
فیصل بن ترکی در اواخر عمر و دوران نابینایی خود، زمام امور را به فرزند بزرگش عبدالله سپرده و زمینه را برای حکم‌فرمایی وی بعد از خود، فراهم کرد. وی نیز همانند پدرش دو دوره حکومت کرد. عبدالله بن فیصل پس از مرگ پدرش در سال 1282 هجری قمری به طور رسمی در ریاض قدرت را به دست گرفت؛ ولی با مخالفت شدید برادرش سعود بن فیصل مواجه شد. درگیری‌های این دو برادر سرانجام منجر به فرار عبدالله بن فیصل در ابتدای سال 1288 هجری قمری از ریاض و به قدرت رسیدن برادرش سعود بن فیصل شد. با فرار عبدالله بن فیصل، دوره اول حکومت وی که شش سال بود، پایان یافت. در درگیری‌های دو برادر برای به قدرت رسیدن، افراد زیادی کشته شدند. در این درگیری‌ها عبدالله بن فیصل از طرف ترک‌ها حمایت می‌شد و سعود بن فیصل مورد حمایت انگلیسی‌ها قرار داشت.[8]

سعود بن فیصل بن ترکی بن عبدالله بن محمد بن سعود متوفای 1291 هجری قمری
سعود بن فیصل با حمایت انگلیسی‌ها در سال 1288 هجری قمری ریاض را به تصرف خود درآورد و برادرش عبدالله متواری شد. وی پس از سه سال حکومت، در سال 1291 هجری قمری در ریاض از دنیا رفت.[9]

عبدالرحمان بن فیصل بن ترکی بن عبدالله بن محمد بن سعود 1268 ـ 1346 هجری قمری
پس از درگذشت سعود بن فیصل در سال 1291 هجری قمری، عبدالرحمن بن فیصل به قدرت رسید، اما با مخالفت فرزندان سعود مواجه شد و به ناچار در سال 1293 ریاض را ترک کرد و در بادیه عتیبه به برادرش عبدالله پیوست.

عبدالله بن فیصل بن ترکی بن عبدالله بن محمد بن سعود متوفای 1307 هجری قمری
دوره دوم به قدرت رسیدن عبدالله بن فیصل در سال 1293 هجری قمری، با اتحاد عبدالله و عبدالرحمن و محمد علیه فرزندان سعود بن فیصل و حمله به ریاض و تصرف آن شروع شد، اما مخالفت شدید پسران سعود بن فیصل با وی، حکومت عبدالله را متزلزل کرد. عبدالله بن فیصل بر اثر کودتای پسران سعود در ریاض، دستگیر و زندانی شد، اما با یاری آل‌رشید ـ حاکم حائل ـ توانست از زندان آزاد شود و او را به حائل منتقل کردند. عبدالرحمن بن فیصل نیز در سال 1305 هجری قمری به برادرش عبدالله ملحق شد. عبدالله به همراه برادرش عبدالرحمن پس از مدتی به ریاض بازگشتند. عبدالله در سال 1307 هجری قمری از دنیا رفت.[10]

عبدالرحمن بن فیصل بن ترکی بن عبدالله بن محمد بن سعود 1268 ـ 1346 هجری قمری
آل‌رشید در حدود سال 1304 هجری قمری به بهانه نجات دادن عبدالله بن فیصل از زندان، به ریاض حمله کردند و فرزندان سعود بن فیصل را شکست دادند و ریاض را تصرف نمودند. آنان پس از تصرف ریاض، امارت و اداره این شهر را به ابن‌سبهان سپردند. پس از بازگشت عبدالله بن فیصل و عبدالرحمن بن فیصل به ریاض، بدرفتاری‌های ابن‌سبهان باعث شورش عبدالرحمن علیه وی شد. عبدالرحمن پس از غلبه بر ابن‌سبهان و زندان کردن وی، قدرت را به دست گرفت. دیری نپایید که حکومت پنج ماهه عبدالرحمن با حمله آل‌رشید به ریاض پایان یافت و عبدالرحمن با خانواده خود از جمله پسر جوانش عبدالعزیز روانه کویت شدند و نزد شیخ مبارک سکنی گزیدند.[11] عبدالرحمن بن فیصل در سال 1346 هجری قمری در دوران حکومت فرزندش عبدالعزیز از دنیا رفت. با شکست عبدالرحمن بن فیصل و مهاجرت وی به کویت، دوره دوم حکومت وهابی ـ سعودی، به پایان رسید.

پی‌نوشت:

[1]. الأعلام، زرکلی وهابی، دار العلم للملایین، بیروت، ج 7، ص 226.
[2]. همان، ج 2، ص 84.
[3]. عنوان المجد فی تاریخ نجد، ابن بشر نجدی حنبلی، مکتبة الثقافة الدینیة، قاهره، ج 2، ص 38 و 45 و 48.
[4]. الأعلام، زرکلی وهابی، دار العلم للملایین، بیروت، ج 5، ص 164.
[5]. عنوان المجد فی تاریخ نجد، ابن بشر نجدی حنبلی، مکتبة الثقافة الدینیة، قاهره، ج 2، ص 126.
[6]. عنوان المجد فی تاریخ نجد، ابن بشر نجدی حنبلی، مکتبة الثقافة الدینیة، قاهره، ج 2، ص 119 _ 144.
[7]. الأعلام، زرکلی وهابی، دار العلم للملایین، بیروت، ج 5، ص 164.
[8]. همان، ج 4، ص 113.
[9]. همان، ج 3، ص 90.
[10]. همان، ج 4، ص 113.
[11]. همان، ج 3، ص 322.
«دوره دوم حکومت آل سعود»