پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ تاریخ طبری اثر محمد بن جریر طبری (224-310 هجری) یکی از مصادر مطالعات تاریخیِ ایران و اسلام است. این کتاب، در دو بخشِ تاریخ ایران و تاریخ اسلام به تدوین اخبار پیشینیان پرداخته است. جالب است بدانیم که آنچه در این کتاب پیرامون تاریخ ایرانِ پیش از اسلام آورده شده، بر اساس منابع بازمانده از عصر ساسانی و احیانا منابع شفاهی است. اما اخبار و روایات مربوط به عصر اسلامی، بر اساس روایاتی است که طبری به صورت پراکنده و یا متمرکز در منابع مختلف دیده و آنها را گرد آورده است. او در این باره می‌نویسد:

«و ليعلم الناظر في كتابنا هذا ان اعتمادى في كل ما احضرت ذكره فيه مما شرطت انى راسمه فيه، انما هو على ما رويت من الاخبار التي انا ذاكرها فيه، و الآثار التي انا مسندها الى رواتها فيه، دون ما ادرك بحجج العقول، و استنبط بفكر النفوس، الا اليسير القليل منه، إذ كان العلم بما كان من اخبار الماضين، و ما هو كائن من أنباء الحادثين، غير واصل الى من لم يشاهدهم و لم يدرك زمانهم، الا باخبار المخبرين، و نقل الناقلين، دون الاستخراج بالعقول، و الاستنباط بفكر النفوس فما يكن في كتابي هذا من خبر ذكرناه عن بعض الماضين مما يستنكره قارئه، او يستشنعه سامعه، من اجل انه لم يعرف له وجها في الصحة، و لا معنى في الحقيقة، فليعلم انه لم يؤت في ذلك من قبلنا، و انما اتى من قبل بعض ناقليه إلينا، و انا انما أدينا ذلك على نحو ما ادى إلينا».[1]

ترجمه:

«بيننده كتاب ما بداند كه بناى من در آنچه آورده‏‌ام و گفته‌‏ام بر راويان بوده است نه حجت عقول ‏و استنباط نفوس، به جز اندكى، كه علم اخبار گذشتگان به خبر و نقل به متأخران تواند رسيد، نه استدلال و نظر، و خبرهاى گذشتگان كه در كتاب ما هست و خواننده عجب داند يا شنونده نپذيرد و صحيح نداند، از من نيست، بلكه از ناقلان گرفته‌‏ام و همچنان ياد كرده‏‌ام».[2]

روشن است که محمد بن جریر طبری می‌گوید که کتاب خود را بر اساس حجت عقل و استنباط فکر، تألیف نکردم. بلکه "فقط" اخبار را جمع‌آوری کردم. تئودور نولدکه (Theodor Nöldeke) نیز در این باره می‌گوید: «طبری تألیفات متعددی دارد که بعضی از آن بسیار پرحجم است. از جمله این آثار پرحجم او کتاب تاریخ بسیار جامعی است که از آفرینش تا اواخر زمان حیات او را در بر گرفته است. طبری بیشتر با علوم نقلی دینی سر و کار داشت و خود اهل تحقیق نبود و حتی اهل انتقاد تاریخی به آن معنی که در نزد بعضی از دانشمندان ایرانی آن قرن معمول بوده نیز نبوده است. تاریخ او التقاط مواد مطالب فراوانی است که با کوشش فوق العاده‌ای فراهم آمده است. مطالب منابعی که با یکدیگر اختلاف داشته‌‌اند در آن تحریر و تهذیب نشده است، بلکه در کنار یکدیگر گذاشته شده است».[3]

پس از اینکه حقیقت درباره تاریخ طبری از زبان مؤلف آن روشن شد، امیدواریم افراد خرده‌گیر و بهانه‌تراش دست از لجاجت بردارند و هرچه در تاریخ طبری دیدند را بدون بررسی سندی در بوق و کرنا نکنند. بلکه پیش از قضاوت، خوب درباره گزاره‌های تاریخی تحقیق و اندیشه کنند.

پی‌نوشت:

[1]. محمد بن جرير طبرى،‏ تاريخ الامم و الملوک (مشهور به تاريخ الطبری)، بیروت: روائع التراث العربى‏، 1968، ج 1، ص 7-8.
[2]. تاریخ طبری، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: انتشارات اساطیر، 1375، ج 1، ص 6.
[3]. تئودور نولدکه، تاریخ ایرانیان و عربها در زمان ساسانیان، ترجمه عباس زریاب، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1378، ص 13.