پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ واژه «شفاعت» کاملاً آشناست، هنگامی‌‌كه سخن از جرمی، گناهی یا محكوميت يك فرد به‌ميان می‌آيد و شخصی پادرميانی می‌كند، تا او را از مرگ، اعدام يا زندان نجات بخشد، گفته می‌شود: فلانی در حق او شفاعت كرده. «شفاعت» از ماده «شفع» به معنای جفت است؛ علت اين‌كه به پادرمیانی شخص برای نجات گنهكار شفاعت گفته می‌شود، اين است كه مقام و موقعيت شفاعت كننده و نيروی تأثير او، با عوامل نجاتی كه در وجود شفاعت شونده هست (هر چند كم و اندك باشد) به ضميمه و كمك هم، موجب خلاص شخص گنهكار می‌گردد.
برای روشن‌تر شدن مسئله‌ی شفاعت به مقاله‌ی وهابیت و شفاعت رجوع کنید.[1]
برخی بین توسل و شفاعت فرق گذاشته‌اند و حتی برخی توسل را قبول ندارند، ولی شفاعت را قبول دارند. طبق تعاریفی که در مورد توسل و شفاعت گفته شد، توسل یعنی: طلب و درخواست از وسیله‌ای که او را به رسیدن به هدف و رفع ضرر یاری کند؛ به عبارت دیگر: واسطه قرار دادن چیزی برای تقرب به چیزی دیگر.[2]
و شفاعت هم یعنی: واسطه قرار دادن غیر برای جلب منفعت و برطرف شدن ضرر، که شخص شفاعت کننده در واقع واسطه بین آن دو می‌باشد.[1]
با توجه به این تعاریف ثابت می‌شود که در اصل شفاعت، یک نوع توسل است؛ شفیع، برای نجات کسی‌که شرایط لازم را دارد، واسطه می‌شود؛ چون هر انسانی به گونه‌ای شفاعت می‌خواهد، مثلاً در زیارت‌ها یا دعاها و یا مناجات‌ها‌.
برخی گفته‌اند که شفاعت، به آخرت و توسل به‌دنیا مختص می‌شود، این کلام غلط است؛ زیرا شفاعت و توسل هم در دنیا است و هم در آخرت، و در روایات این مطلب وجود دارد: آمده است فردی نابینا، حضور رسول خدا رسید و از آن حضرت طلب شفاعت خواست، تا بینا شود. در آن روایت پیامبر اکرم چگونگی درخواست شفاعت را معرفی فرمودند: «اللهم فشفّعه فی.[3] خدایا شفاعت حضرت محمد را درباره من بپذیر.» پس از این درخواست بینایی خودش را بازیافت.
هم‎چنین در صحیح بخاری آمده است که در آخرت و روز قیامت به انبیا متوسل می‌شوند تا آنان را نجات دهند، پس توسل و شفاعت در دار دنیا و عقبا وجود دارد.[4]
بنابراین در حقیقت بین توسل و شفاعت هیچ تفاوتی وجود ندارد، گرچه در نگاه ظاهری تفاوت دیده می‌شود. بهترین دلیل بر این‌که این دو واژه باهم فرق ندارند، این است که در تعریف شفاعت آمده است، شفیع واسطه برای جلب منفعت و رفع ضرر می‌شود، چنان‌که در حقیقت توسل نیز جلب منفعت و دفع ضرر است.
ممکن است در فرق بین توسل و شفاعت چند چیز گفته شود:
1. در توسل، طلب و درخواست وجود دارد، اما در شفاعت ممکن است با طلب همراه نباشد.
2. در توسل، وسیله اعمال و اشخاص است و در شفاعت تنها اشخاص وسیله‌اند.
3. توسل، موجب برطرف شدن گرفتاری‌های دنیوی و شفاعت سبب رفع عذاب و عقاب می‌شود.
با ذکر این سه چیز روشن شد که هیچ فرق باطنی بین توسل و شفاعت نیست، تنها فرق این است که امکان دارد شفاعت، بی‌طلب و درخواست باشد، ولی توسل بی‌طلب امکان ندارد، از این نگاه، معنای شفاعت از توسل وسیع‌تر می‌باشد. کسانی‌که شفاعت را پذیرفته و منکر توسل هستند می‌گویند: شفاعت مخصوص قیامت است و خداوند به هر کس اذن بدهد، شفاعت می‌کند، در صورتی‌که توسل مربوط به دنیا است و در دنیا طلب رفع نیاز و مشکل می‌شود، این سخن صحیح نیست؛ زیرا شفاعت و طلب آن، در دنیا و آخرت امکان‌پذیر است.

پی‌نوشت:

[1]. وهابیت و شفاعت
[2]. توسل وسیله‌ای برای رسیدن به مقصود
[3]. سنن الترمذی، ج 5، ص 229، ح 3649، «وبعد أن نقل الترمذی هذا الحدیث قال: «هذا حدیث حسن صحیح»، وطبقاً لما نقله ابن ماجة عن عثمان بن حنیف، أنّ رجلاً ضریر...اللّهم فشفعه فیَّ»
[4]. صحیح بخاری، ج8، ص10؛ کتاب التفسیر، باب قول الله تعالی و علم آدم الاسماء کلّها، رقم 4476. «انّ الناس یستغیثون بآدم، ثمّ بنوح، ثمّ بابراهیم، ثمّ بموسی، ثمّ بعیسی، فکلّهم یعتذرون حتی ینتهوا الی رسول الله.»