پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ جامعهٔ سنی باورمند به جانشینی ابوبکر، پس از رحلت حضرت رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) است. اهل سنت، مدعای خود را مدلل می‌سازد. یکی از مهم‌ترین و شاید مهمترین دلایل آنان، خوانش (قرائت) ویژه از آیه‌ای از قرآن کریم است که به آیهٔ غار معروف می‌باشد.
این آیه چنین است: «إِلاَّ تَنصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللّهُ إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذِینَ کَفَرُواْ ثَانِیَ اثْنَیْنِ إِذْ هُمَا فِی الْغَارِ إِذْ یَقُولُ لِصَاحِبِهِ لاَ تَحْزَنْ إِنَّ اللّهَ مَعَنَا فَأَنزَلَ اللّهُ سَکِینَتَهُ عَلَیْهِ وَأَیَّدَهُ بِجُنُودٍ لَّمْ تَرَوْهَا وَجَعَلَ کَلِمَةَ الَّذِینَ کَفَرُواْ السُّفْلَی وَکَلِمَةُ اللّهِ هِیَ الْعُلْیَا وَاللّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ.[توبه/۴۰] اگر او [پیامبر] را یاری نکنید، قطعاً خدا او را یاری کرد، هنگامی‌که کسانی‌که کفر ورزیدند، او را [از مکّه] بیرون کردند، و او نفر دوم از دو تن بود، آن‌گاه که در غار [ثَور] بودند، وقتی به همراه خود می‌گفت: اندوه مدار که خدا با ماست؛ پس خدا آرامش خود را بر او فرو فرستاد، و او را با سپاهیانی که آن‌ها را نمی‌دیدید تأیید کرد، و کلمهٔ کسانی را که کفر ورزیدند پست‌تر گردانید، و کلمهٔ خداست که برتر است، و خدا شکست‌ناپذیر حکیم است».
«ابن حجر عسقلانی» این آیه را بزرگ‌ترین فضیلتی که ابوبکر را شایستهٔ احراز مقام جانشینی ساخته، بر می‌شمرد.[۱] یکی از راه‌بردهای عالمان سنی در نیل به مقصود (اثبات جانشینی ابوبکر) تحلیل محتوایی آیه و تمرکز بر نقاط -به گمانشان- کلیدی آن است. گاه بر تعبیر «ثانی اثنین»، یکی از دوتا بودن؛ گاه «اذ هما»، ابوبکر در کنار پیامبر؛ و گاه «لصاحبه» همراه پیامبر بودن؛ گاه «لاتحزن»، غم پیامبر را خوردن؛ گاه «ان الله معنا»، همراهی ویژهٔ خدای عالم با ابوبکر؛ و گاه «فَأَنزَلَ اللّهُ سَکِینَتَهُ»، انزال آرامشِ الهی بر ابوبکر؛ متمرکز می‌شوند.
به‌طور نمونه: در حدیث مرفوعی که در منابع اهل سنت آمده است، در ماجرای وفات پیامبر عزیز اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم)؛ پس از آن‌که عمر مطمئن! می‌شود، حضرت (صلی الله علیه و آله و سلم) رحلت فرموده‌اند با ابوبکر بیعت می‌کند و پیش از آن خطاب به مردم دربارهٔ وی چنین می‌گوید: «فَقَالَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ: مَنْ لَهُ مثل هَذِهِ الثَّلاثِ ثَانِیَ اثْنَیْنِ إِذْ هُمَا فِی الْغَارِ...؛[2] سپس عمر [روبه جمع حاضر] گفت: چه کسی واجد این سه ویژگی است: یکی از دونفر، با پیامبر بوده است؟...».
برخی از مفسران اهل سنت، تعبیر «لاتحزن» را نشان از معرفت و مقام ویژهٔ ابوبکر (دلسوزی برای پیامبر و خوف از افشا شدن جای مبارکش) شمرده‌اند.[۳]
برخی دیگر «ان الله معنا» را نشان از عنایت ویژهٔ خدای عالم به ابوبکر، ذکر کرده‌اند.[۴] و یا فخر رازی، مصاحبت با پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) را امتیاز ویژه‌ای برای ابوبکر برشمرده و معتقد است که «ذلک یدلّ علی کمال الفضل؛[5] آن «مصاحبت با پیامبر (صلی‌الله علیه و آله و سلم) در غار»، دلالت بر برتری تمام می‌کند.»[۵]
در این نوشتار به نقد اولین نقطهٔ مورد استشهاد از جانب عالمان سنی (ثانی اثنین) پرداخته و پاسخی به این شبه‌استدلال می‌دهیم: اولین نقطهٔ ادعایی «ثانی اثنین» است. عالمان سنی بر اساس نوع قرائت خویش و صرفاً بر مبنای پیش فرض‌هایی آیه را شاهد فضیلت و شایستگی ابوبکر توصیف می‌کنند؛ اما به راستی و اولاً: چه ملازمه‌ای میان شایسته بودن و بودن در میان شایسته هست؟ مگر در برخی آیات قرآن کریم، پیامبر در جمع دیگر مسلمانان، مشرکان و کافران و حتی با تعابیری چون «صاحبکم» ذکر نگردیده است؟
ثانیاً؛ چه ملازمه‌ای میان یکی از دو نفر بودن -هر چند آن دیگری، وجود نازنین رسول‌الله باشد- و شایستهٔ جانشین شدن آن نفر وجود دارد؟ در این آیه اگر پیش‌فرض‌ها به کناری روند و شخص رجوع کننده به آیه، خالی‌الذهن از پیش‌فرض‌های خاص بدان بنگرد، چیزی جز برداشت عددی از آیه را نخواهد کرد.
در آن صورت این آیهٔ قرآن در صدد بیان این خواهد بود که زمانی که فرستاده‌اش در دل غار تنهایی، اسیر، دشمن در یک قدمی‌اش و تنها یک نفر با اوست (جمعیت انبوهی از هواداران او را احاطه نکرده‌اند؛ بلکه جمعیتش دو نفر بیش نیست که تازه یکی از آن جمعیت هم وجود نازنین خود رسول‌الله است) باز خدای قدرتمند و بزرگ، یارای یاری رسانیش را دارد. روشن است که با این قرائت، هیچ فضیلتی برای جناب ابوبکر در این آیه ثابت نمی‌شود. برادران اهل سنت، مناسب است که این دلیل را بار دیگر بازخوانی کنند.
بی‌گمان ما انسان‌ها در سیر تاریخی خویش، در چنبرهٔ گسترده‌ای از پیش‌فرض‌ها گرفتاریم و مدل‌های پیش‌ساخته و انسانی، ما را چنان در خویش پنهان می‌سازد که اصلاً تصوری از جهان دیگری نداریم و درست همین‌جاست که بایستی به کمک خدای هدایت و دانایی از چنبرهٔ هواها، خطاها، مغالطات و... سر برون آورد و هوای تازهٔ حقیقت را استشمام کرد.
در نتیجه: عالمان سنی که از آیهٔ مبارک ۴۰ سورهٔ توبه، فضیلت ابوبکر را قرائت می‌کنند، دچار «مغالطهٔ رها نکردن پیش‌فرض» گردیده‌اند.

پی‌نوشت:
[۱]. فتح الباری فی شرح صحیح البخاری، ابن حجر عسقلانی، ج ۱۳، ص ۲۰۹.
[۲]. تفسير القرطبي (8/ 147)
[۳]. واحدی نیشابوری، ابوالحسن علی، الوسیط، ج ۲، ص ۴۹۸.
[۴]. افندی آلوسی، محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، ج ۶، ص ۱۴۱.
[۵]. تفسیرکبیر، فخر رازی، ج ۱۶، ص ۶۵.