پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ از جمله مسائلی که از روزگاران کهن نزد متکلمان مورد بحث بوده و اختلاف شدیدی در آن واقع شده، رؤیت خداوند متعال است. آیا خداوند را در دنیا یا در آخرت، به چشم سر یا با چشم بصیرت می‌توان دید؟ در این زمینه اقوال مختلفی وجود دارد که به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:

معتزله و شیعۀ امامیه  معتقدند: خداوند متعال در دنیا و آخرت به دیدۀ سر ادراک نمی‌شود، ولی با قلب و دل و به چشم یقین رؤیت می‌شود. و این عالی‌ترین مراتب ایمان است که از او به عین الیقین و شهود قلبی تعبیر می‌شود. لکن وهابیون و حنبلیان به طور عموم، و تابعین مذهب اشعری از حنفیه و مالکیّه و شافعیّه معتقدند که خداوند متعال در دنیا یا در آخرت دیده می‌شود.

ادلۀ امامیه و معتزله بر نفی رؤیت

الف: دلیل عقلی

هر عاقلی می‌داند که دیدن با چشم امکان ندارد، مگر آنکه شیء مرئی در جهت و مکان خاصی مقابل بیننده قرار گیرد و این مسأله در مورد همۀ این امور در خداوند متعال محال است.[1]

ب: دلیل نقلی قرآنی

1. خداوند می‌فرماید: « لا تدرکه الأبصار و هو یدرک الأبصار و هو اللّطیف الخبیر ».[ انعام / 103 ] « او را هیچ چشمی درک نمی‌کند و حال آن که او بینندگان را مشاهده می‌کند و او نامرئی و به همه چیز آگاه است ».

2. خداوند می‌فرماید: « ... و لا یحیطون به علما ».[ طه / 109 ـ 110 ] « هیچ کس به او احاطۀ علمی ندارد پر واضح است که رؤیت نوعی احاطه علمی از بشر به خداوند متعال است که خداوند متعال آن را از خود نفی می‌کند.

ج: دلیل نقلی روایی

1. مسلم از عایشه نقل کرده است: « هر کس گمان کند که محمّد پروردگارش را دیده، بر خداوند نسبت ناروا داده است ».[2]

2. نسایی از ابوذر نقل کرده است: « پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) خداوند را به قلبش، نه به دیدگانش مشاهده نموده است ».[3]

3. طبری در تفسیرش از ابن عباس در تفسیر آیۀ: « سبحانک تبت إلیک و أنا أوّل المؤمنین ... » نقل می‌کند که معنای آیه این گونه است: « من اولین کسی هستم که ایمان می‌آورم به این که هیچ کس از مخلوقات، او را نخواهد دید ».[4]

4. ابن ماجه نیز روایتی را از پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) در مورد سؤال از میت نقل می‌کند، که در آن آمده است: میّت به جهت پاسخ به این که خداوند دیده نمی‌شود پاداش نیکی به او داده می‌شود.[5]

5. اسمائیل بن فضل می‌گوید: از امام صادق ( علیه السّلام ) پرسیدم که آیا خداوند در روز رستاخیز دیده می‌شود؟ حضرت ( علیه السّلام ) فرمود: « منزّه است خداوند، و بسیار دور است از این امر، ای پسر فضل دیدگان تنها اشیایی را می‌بینند که رنگ و کیفیت داشته باشند، در حالی که خداوند خالق رنگ‌ها و کیفیّت است ».[6]

تصریح ائمۀ اهل‌بیت ( علیهم السّلام ) به امکان رؤیت قلبی

1. محمّد بن فضیل می‌گوید: از امام رضا ( علیه السّلام ) سؤال نمودم: آیا رسول خدا پروردگارش را دیده است؟ حضرت ( علیه السّلام ) فرمود: « به قلبش دیده است؛ آیا نشنیده‌ای قول خداوند عزّوجلّ را که فرمود: « ما کذب الفؤاد ما رأی »؛ « او را به چشم سر ندید و لکن او را با قلب خود مشاهده نمود ».[7]

2. امام صادق ( علیه السّلام ) در جواب شخصی که از امکان رؤیت خداوند در روز قیامت پرسیده بود، فرمود: « هرگز رؤیت با قلب، همانند رؤیت چشم نخواهد بود؛ دور است خداوند از آنچه تشبیه کنندگان و ملحدان او را  توصیف می‌کنند ».[8]

3. مردی از خوارج بر امام باقر ( علیه السّلام ) وارد شد و عرض کرد: ای ابا جعفر چه چیزی را عبادت می‌کنی؟ حضرت ( علیه السّلام ) فرمود: خدا. آن مرد باز سؤال کرد: آیا او را دیده‌ای؟ حضرت فرمود: « چشم‌ها با مشاهده بینایی او را نخواهد دید، ولی قلب‌ها با حقیقت ایمان او را خواهد یافت ... ».[9]

اعتراف برخی از علمای عامه بر عدم امکان رؤیت

1. ثعالبی در تفسیر آیۀ شریفه « و لقد رآه نزلة أخری * عند سدرة المنتهی »، می‌گوید: « از عایشه و جمهور اهل‌سنت نقل شده که ضمیر در « رآه » به جبرئیل باز می‌گردد نه خداوند ». نتیجه اینکه پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) خدا را ندیده است.[10]

2. شاطبی می‌گوید: « صحابه منکر رؤیت خداوند متعال بوده‌اند ».[11]

3. ذهبی در ترجمۀ ابو عبدالله بخاری می‌گوید: « او عالم اهل بخارا و شیخ آنان، فقیهی باورع و زاهد بود. و هر کسی را که قائل به خلق قرآن و احادیث رؤیت و نزول خدا از آسمان بود، او را تکفیر می‌نمود ».[12]

منابع:

[1]. کشف المراد، ص 296 ـ 297.
[2]. صحیح مسلم، ج 1، ص 110.
[3]. تفسیر نسایی، ج 2، ص 245.
[4]. جامع البیان، ج 9، ص 38.
[5]. ر. ک سنن ابن ماجه، ج 2، ص 1426
[6]. بحار الانوار، ج 4،ص 31.
[7] همان، حدیث 15.
[8]. همان، حدیث 17.
[9]. صدوق، التوحید، حدیث 5.
[10]. الجواهر الحسان، ج 3، ص 253.
[11]. الاعتصام، ج 2، ص 176.
[12]. تاریخ الاسلام، ج 20، ص 153.