پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ مسئله برده‌داری و جوانب آن، از مواردی است که معمولاً مورد بحث و تبادل نظر قرار می‌گیرد. از سویی زرتشتیان و باستانگرایان مدعی هستند که در دین زرتشتی، برده داری وجود نداشت. این نوشتار با ارائه اسناد نشان خواهد داد که برده‌داری در جامعه زرتشتی، کاملاً امری مرسوم بود.

بر اساس منابع دینی :

 زرتشت به گواه تاریخ پژوهان مربوط به عصر ودایی بوده[1] و برده داری در آن عصر وجود داشت. با این وجود در هیچ جای اوستا (حتی متن گاتها  و...) برده داری نفی نشده است. حتی یک سخن که نشانگر رفتار انسانی با بردگان باشد هم از سوی زرتشت گفته نشده است. با توجه به رواج این مسئله در آن دوران، و سکوت زرتشت در برابر آن، می‌توان نتیجه گرفت که زرتشت این مسئله را تأیید کرده و کوچکترین مبارزه ای با آن نکرد. حتی مواردی را در اوستا و دیگر متون دینی زرتشتی، می‌بینیم که نشان می‌دهد زرتشت و جانشینانش نه تنها در برابر برده داری سکوت کردند، بلکه آن را تأیید و رواج هم می‌دادند. بر پایۀ نَسک‌های دینی، آنان خرید و فروش انسان‌ها را همانند خرید و فروش گاو و گوسفند می‌دانستند. برای نمونه در اوستا، وندیداد، فرگرد 4، بند 9 آمده است که زرتشت پرسید: «ای آفرینندۀ جهان، ای مقدس بگو بدانم هرگاه شخص از انجام پیمان به ارزش یک انسان تخلف نماید کدام اشخاص گرفتار وی خواهند بود ؟ اهورامزدا پاسخ داد خویشان نزدیک وی در مدت 900 سال گرفتار گناه وی خواهند ماند».[2] باید دانست که در اینجا منظور به گونه‌ی آشکار همان خرید و فروش انسان است. چون در بند 7 و 8 از معاملات و پیمان‌های تجاری سخن می‌گوید و مجازات برهم زدن معامله گاو و گوسفند را بیان می‌کند (که مجازاتش گرفتار شدن نزدیکان و خویشان تخلف کننده به مدت 800 سال است)، در بند 9 نیز مجازات برهم زدن معامله به ارزش یک انسان را بیان می‌کند (که بیان شد) و در بند 10 نیز دربارۀ معامله و پیمان تجاری درباره زمین کشاورزی (که تخلف از این معامله 1000 سال گرفتاری برای نزدیکان تخلف کننده را در پی دارد) سخن می‌گوید.[3] البته دکتر دوستخواه ، همین مسئله را به عنوان مردم- پیمان و با همین شرایط ، یعنی خرید و فروش انسان همانند گوسفند و گاو و زمین بیان می‌دارند.[4] حتی در اوستا، آبان یشت، بند 33-35 آمده است: «فریدون پسر آبتین از خاندان توانا در سرزمین چهار گوشه ورنا، صد اسب و هزار گاو و ده هزار گوسفند او را پیشکش آورد... و از وی خواستار شد: ای اردویسور آناهیتا، ای نیک، ای تواناترین، مرا این کامیابی ارزانی دار که من بر اژیدهاک پیروز شوم و هر دو همسرش سنگهوک و ارنوک را که برازنده نگاهداری خاندان و شایسته زایش و افزایش دودمان اند، از وی بربایم. اردویسور آناهیتا او را کامیابی بخشید.»[5] (دزدیدن زنان مردم برای کار کشیدن و بهره‌گیری جنسی).

همچنین در دین زرتشتی کتک زدن برده‌ ای که همچون گاو بخوابد و کار نکند مجاز دانسته شده است. بر پایه ی متن زرتشتی روایت پهلوی اگر برده ای از انجام دستورات مالک خود سرپیچی کند ، او را باید زد تا فرمانبردار شود. اگر باز هم کار نکند، مرگ‌ارزان (سزاوار اعدام) است.[6] در قوانین مدنی زرتشتیان در عصر ساسانیان، نیز آمده است که بردگان و کنیزان، قابل خرید، فروش، اجاره و گروگذاری هستند.[7] حتی اگر مالک، برده ای را به کسی دیگر کرایه دهد، مزد کار برده به مالک می‌رسد، نه به برده.[8]هرچند موبد رستم شهزادی تلاش کرده است که برده‌داری و کنیز‌داری در عصر ساسانیان را بی‌ارتباط با اوستا معرفی کند، لیکن ما نشان دادیم که این مسئله (خرید و فروش و بهره‌گیری از بردگان و کنیزان) در اوستا نیز آمده است.

در کتاب مادیان هزاردادستان، نوشته فرخ مرد بهرامان، به دفعات مواردی از مشروعیت برده‌داری در دین زرتشتی بیان شده است. این کتاب که در روزگار خسروپرویز نوشته شده است،[9] اصل وجود بردگان در عصر ساسانی را تأیید می‌کند و احکام مربوط به آن را تبیین می‌کند.[10] همچنین از خرید و فروش بردگان سخن می‌گوید.[11] و می‌گوید که پدر حق دارد در شرایطی، فرزند خود را به عنوان برده قرار دهد.[12] حتی آمده است که اگر کسی کنیز حامله را بفروشد، آن فرزند نیز مِلک مالک جدید محسوب می‌شود.[13]

منابع تاریخی و باستانی

با نگاه کردن به نسک‌ها و کتیبه‌های باستانی درمی‌یابیم که برده داری در جامعۀ زرتشتی کاملاً رواج داشت. موبدان و هیربدان و دیگر پیشوایان دین زرتشتی، هیچگاه مخالفتی با این مسئله نداشتند. در حالیکه آنان در برهه ای دراز (مخصوصاً در دوره ساسانیان )، در قدرت کامل به سر می بردند که همین نشانگر این است که دین زرتشتی برده داری را تأیید می‌کرد. ما در این بخش، از تاریخ نگاران و باستان شناسان غربی، شرقی و ایرانی استفاده می‌کنیم .

زمان زندگی زرتشت روشن نیست. در هر صورت پیدایش زرتشت و عقائد وی مرتبط با عصر ودایی است. که در آن دوره بنا به گفتۀ پژوهشگران، برده داری کاملاً رایج بود. شادروان استاد مرتضی راوندی در مورد این دوره از تاریخ ایران (عصر ودایی) می‌گوید: «در زمين‌هاى اختصاصى امرا عده ‏اى كارگر برده‏ مشغول كار بودند. علاوه ‏براين، روستاييان مجبور بودند برحسب دستور امرا، براى ايجاد جاده‏‌ها، قنوات، پل‌ها و استحكامات، بيگارى كنند».[14] ایشان در ادامه زمان این دوره -عصر ودایی- را از مبدأ تاریخ هند و ایران تا هزار سال قبل از میلاد و حتی 800 سال قبل از میلاد می‌دانند و تصریح می‌کنند که زرتشت مربوط به عصر ودایی -اختلاط اقوام هند و ایرانی- است.

در دوره حکومت ساسانیانی، هم جامعه زرتشتی بود و هم حکومت، وهم قوانین جاری در کشور بر اساس فقه زرتشتی بود. و به روشنی می بینیم که برده داری امری کاملاً رایج شمرده می‌شد. پیشوایان زرتشتی نیز خود مروّج برده داری بودند. مرحوم استاد مرتضی راوندی میگوید: «درباره وجود برده‏ دارى در جامعه ساسانى، خواه از منابع ايرانى (و از آن جمله و به ويژه از روى مجموعه قوانين موسوم به ماتيكان هزار داتستان كه در آن حتى بخشى به قواعد برده ‏دارى اختصاص دارد) و خواه از منابع خارجى هم عصر، مى‏‌توان اطلاعات بسيارى به دست آورد؛ بهاى متوسط يك برده‏ پانصد درهم بود و خواجه مى‏‌توانست برده‏ را به گرو بدهد يا نذر آتشكده كند. امكان معامله با بردگان در فقه زرتشتى تصريح شده است‏.»[15] ایشان می‌افزایند: «پروكوپيوس از مردم كيساريه در كتاب خود موسوم به جنگ با ايران نقل مى‏كند كه كوات (قباد) ساسانى به سربازان خود دستور داد كه در صورت فتح از كشتن اهالى خوددارى كنند ولى غارت آبادی‌ها و اسير كردن و به غلامى گرفتن اهالى را مجاز شمرد. مهرنرسى وزير معروف بهرام پنجم و يزدگرد دوم ساسانى لقب هزار بندك داشت، لذا روشن است كه داشتن بردگان‏ بسيار از علايم شكوه و احتشام بود».[16]

یان ریپکا در مورد یکی از نوشته‌های باستانی عصر ساسانی می‌گوید: «... از اين اثر فقط قطعاتى به‏ جاى مانده و قدمت آن، محققا، به دوره ساسانى مى‌‏رسد. قطعات آن در سال 1901 در بمبئى منتشر گشت و معلوم شد كه كتاب حقوق ساسانيان به نام ماتيكان هزار داتستان‏ است. در اروپا، بارتلومه كتاب را بررسى و به روشن شدن مندرجاتش بسيار كمك كرد...» ایشان در ادامه میگویند: «مرد مستمند خواسته اى نداشت كه بتواند زنى براى خود بخرد. زن و برده‏ (انشهريک) جزء اموال شمرده مى‌‏شدند. چنان‏چه در خانواده ‏اى چندين زن زندگى مى‏ كردند، يكى از آنان كدبانوى خانه و داراى امتيازاتى بود.»[17]

ادوین گرانتوسکی (و تیم تحقیاتی وی) از بزرگترین باستان شناسان قرن گذشته در کتاب تاریخ ایران، درباره دوره ساسانی میگوید: «در سده‏ هاى سوم - چهارم ميلادى هنوز روابط نظام برده‏ دارى سخت رواج داشت. منابع يونانى و ديگران غالبا يادآورى كرده ‏اند كه لشكريان ايران ده‏ها هزار تن از مردم سوريه، ارمنستان و ديگران را به بردگى گرفته ‏اند. در كنار اسيران جنگى دهقانان ايرانى ‏كه به پرداخت ماليات توانا نبودند، به ‏عنوان برده‏ ديده مى‌‏شدند. بردگان در املاك اشراف (داستراكت) كار مى‏‌كردند، اينها قابل خريد و فروش بودند.»[18] و ایشان میگویند : « در ايران مانند روم، ارتش دائمى وجود نداشت، چريكهاى سوار پس از به دست آوردن غنائم جنگى و بردگان‏ اسير كوشش داشتند بی‌درنگ به خانه‌‏هايشان برگردند.»[19]

ابن مسکویه از تاریخ نویسان ایرانی قرن پنجم هجری درباره سپاهیان ساسانی در یورش به روم می‌گوید: «هراكليوس چون ويرانى روم را بديد كه سپاهيان پارسى پديد كردند و سپاه روم را بكشتند و زن و فرزندشان را به بردگى‏ بردند و خواسته و دارايى‏شان را چپاول كردند، به درگاه يزدان بناليد و نماز و نيايش بسيار كرد.»[20]

در شاهنامه فردوسی نیز بسیار دیده می شود که از وجود بردگان و کنیزان در دربار پادشاهان، به ویژه پادشاهان ساسانی سخن می‌گوید. همان گونه که گفته شد این بردگان همگی قابل خرید و فروش و همچون چارپایان در ردیف اموال مالک خود بودند . برای مثال؛ اندرز کردن کى‏ خسرو به ایرانیان‏ :

همان بدره و برده و چارپای * بر اندیشم آرم شمارش بجاى

فرستادن کى‏ خسرو بندیان را با گنج نزد کاوس‏ :

دگر بردگان مهتران را سپرد * به ایوان ببرد از بزرگـــان و خرد

در داد و فرهنگ نوشین‏روان‏ :

 بهشتى بد آراســـته بارگاه * زبس برده و بدره و بار خــــواه

گفتار اندر بزرگى خسرو پرویز :

بمشکوى زرّین ده و دو هزار * کنیزک بکــــــــــــردار خرّم بهار

سپردن یزدگرد، پسرش بهرام را به منذر و نعمان و پرورش کردن او را :

بیاورد رومى کنیـــــزک چهل * همـــــه از در کـــــام و آرام دل

آرتور كرستين سن درمورد نحوه برخورد با اسیران جنگی می گوید: «معمولا دست اسيران جنگى را بر پشت بسته و آنها را به عنوان غلامى‏ مى‏‌فروختند، يا به نواحى كم جمعيت كشور براى آبادانى و كشت و زرع مي فرستادند.»[21] آرتور كرستين سن در مورد روحانیون زرتشتی و قدرت آنان در زمان ساسانی می‌نویسد: «در ميان صاحبان مراتب آن زمان، كسى كه از حيث قدرت و اقتدار رتبه اول را داشت، وزرگ فرمذار مهرنرسه پسر وزرگ بوده‏، كه لقب و عنوان هزار بندگ (صاحب هزار برده) داشت. نسب او به خانواده سپندياذ می‌رسيد، كه يكى از هفت خاندان ممتاز بود.»[22] وی همچنین درمورد اشراف دینی و سیاسی ساسانی می‌گوید: «آميانوس گويد اشراف مزبور خود را صاحب اختيار جان غلامان‏ و رعايا مى‏دانستند.  وضع رعايا در برابر اشراف ملاك به هيچ وجه با احوال غلامان‏ تفاوتى نداشت‏.»[23]

در شاهنامه فردوسی هم آمده است که اسفندیار فرزند گشتاسپ شاه  پس از حمله به ترکستان چنین کرد :

همه گنـج ارجاسـپ در باز كــرد * بكپّــان درم سـختــن آغــــاز كرد
هزار اشتــــر از گنج دينار شــاه * چو سيصد ز ديبا و تخــت و كـلاه‏
صد از مشـك و ز عنبر و گوهران * صـد از تاج و ز نامـــــدار افسـران‏
از افگندنيـهاى ديبـــا هـــــزار * بفـرمـود تا برنهـادنــد بــار
چو سيصــد شتر جامه چيـنيان * ز منســــــوج و زربفـت و ز پرنيان‏
عمارى بسيـچيد و ديبا جليــــل * كنـيزك ببـردند چينــــى دو خيــل‏
برخ چون بهـار و ببالا چو ســـرو * ميان ها چو غرو و برفتـــــن تـذرو
ابا خواهــــــران يل اسفــــنـديار * برفـــتنــد بت روى صـــــد نامـــدار
ز پوشيده رويان ارجاسـپ پنــج * ببـــردند با مويـه و درد و رنــــــــج‏
دو خواهر دو دختر يكـى مادرش * پر از درد و با سوك و خسته برش[24]

همانگونه که واضح است اسفندیار پس از حمله به ترکستان علاوه بر به غنیمت گرفتن گنجینه‌های ارجاسب، دو گروه کنیز هم به همراه خود به بلخ می آورد و علاوه بر این، خواهران و دختران و مادر ارجاسب را نیز به غنیمت می گیرد و روشن است که هم اسفندیار و هم گشتاسپ هر دو بنا بر گفته شاهنامه از نخستین زرتشتیان و مبلّغان دین زرتشتی بودند.[25] شخص گشتاسپ نیز بارها در گاتها و ... به عنوان انسانی دیندار و معتقد به آیین زرتشتی توسط زرتشت و دیگر پیشوایان زرتشتی ستوده شده است.

گذشته از این موارد، برخلاف تبلیغات دروغین جریان باستانگرا، برده‌داری در عصر هخامنشیان (هم در عصر کورش و هم پس از او) کاملاً مرسوم بود. بر اساس اسناد زرتشتی و غیرزرتشتی ثابت است که جامعه و آیین زرتشتی، فی نفسه جامعه‌ای مبتنی بر نظام بستۀ طبقاتی و برده‌داری بود.[26]

پی‌نوشت:

[1]. پورداود، ابراهیم، گاتها کهن ترین بخش اوستا، تهران: انتشارات اساطیر، 1378. ص 65.
[2]. جیمز دارمستتر، وندیداد اَوستا، ترجمه موسی جوان، تهران: ناشر دنیای کتاب، 1384. ص100-101.
[3]. بنگرید به: The Zend Avesta, The Vendidad, Translated by James Darmesteter, from Sacred Books of the East (Vol.‎ IV),  Translate in English by Various Oriental Scholars, Oxford, Clarendon Press, 1880, pp 37.
[4]. اوستا، ترجمه دکتر دوستخواه، تهران: انتشارات مروارید، 1391. نسخه انجمن زرتشتیان آلمان، ج 2، ص 689
[5]. اوستا، همان، ج 1، ص 303- 304
[6]. روایت پهلوی، ترجمه مهشید میرفخرایی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۹۰، ص ۲۸۸ (پژوهش‌های ایرانی).
[7]. موبد شهزادی، رستم (1386)، قانون مدنی زرتشتیان در عصر ساسانیان، تهران: انتشارات فروهر، ص 65-67.
[8]. موبد رستم شهزادی، همان، ص 66، فصل 21، بند 13.
[9]. موبد جهانگیر اوشیدری، دانشنامه مزدیسنا، تهران: نشر مرکز، 1389. ص 366.
[10]. فرخ‌مرد بهرامان، مادیان هزارداستان، ترجمه سعید عریان، تهران، تهران: انتشارات علمی فرهنگی، 1391. ص 69-363-364-387-357-350
[11]. فرخ‌مرد بهرامان، همان، ص 368
[12]. فرخ‌مرد بهرامان، همان، ص 174.
[13]. فرخ‌مرد بهرامان، همان، ص 196.
[14]. مرتضی راوندی، تاريخ اجتماعى ايران، تهران: انتشارات نگاه، 1382، ج ‏1، ص 445
[15]. مرتضی راوندی، همان، ج ‏1، ص 771.
[16]. مرتضی راوندی، همان، ج ‏1، ص 771.
[17]. یان ریپکا، تاريخ ادبيات ايران از دوران باستان تا قاجاريه، ترجمه عيسى شهابى‏، تهران: انتشارات علمى و فرهنگى‏، ص 81
[18]. ادوین گرانتوسكى، تاريخ ايران از زمان باستان تا امروز، ترجمه کی خسرو کشاورزی، تهران: انتشارات پويش، ص 158.
[19]. همان، ص 163.
[20]. ابن مسكويه، تجارب الامم، ترجمه: ابو القاسم امامى و على منزوى‏، تهران: سروش، ج 1، ص 195.
[21]. آرتور كرستين سن، ايران در زمان ساسانيان‏، ترجمه: رشيد ياسمى‏، تهران: نشر دنياى كتاب، 1368. ص 304
[22]. همان، صفحه 377
[23]. همان، صفحه 430
[24]. شاهنامه فردوسی، بر اساس نسخه مسکو، ناشر: مؤسسه نور، تهران، صفحه 710، بخش " بازگشتن اسفنديار نزد گشتاسپ‏ "
[25]. همان، صفحه 669، بخش " فرستادن گشتاسپ اسفنديار را به همه كشور و كيش به گرفتن ايشان از او "
[26]. بنگرید به «نظام طبقاتی و ترویج برده‌داری در ایران باستان»، «برده‌داری در عصر هخامنشیان» و «پاسخ مرحوم زرین‌کوب، به جریان های زرتشتی‌ و باستانگرا درباره برده‌ داری در اسلام».