پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ کورش هخامنشی از جمله اشخاصی است که پیرامون او سخن بسیار است. لیکن جالب است بدانیم که در منابع ایرانی،‌ وی چندان شخصیت خوشنامی نیست. حکیم ابوالقاسم فردوسی در شاهنامه، با اینکه زندگی شاهان ایران باستان را به نظم درآورد، اما هیچ نامی از کورش نمی‌آورد. حتی منابع ساسانی هیچ نامی از کورش (به عنوان شاهِ شاهان) و تاریخ هخامنشیان نیاوردند. گویی وجود آنان را باور نداشتند، یا به قدری آنان را بدنام می‌دانستند که از آوردن نام آنان شرم داشتند. از سویی برخی می‌کوشند که به هر تزویر، جایی در منابع تاریخی ایران برای کورش باز کنند. از جمله تلاش عده ای برای تطبیق شخصیت کورش هخامنشی، با کیخسرو پادشاه کیانی ایران باستان است. تطبیقی که بیش از هر چیز مصداق هذیان‌گویی است. عجیب اینکه برخی می‌کوشند برای اثبات این ادعا، به ابوریحان بیرونی استناد کنند (که مثلاً ابوریحان گفته است که کورش همان کیخسرو است) که البته ابوریحان به خوبی نادرست بودن این ادعا را بیان کرده است.

نگاهی به سخنان ابوریحان بیرونی پیرامون کیخسرو و کورش

ابوریحان بیرونی پیرامون شخصیت کیخسرو و کورش دو دیدگاه را مطرح می‌کند. دیدگاه اول بر مبنای متون ایرانی، و دیدگاه دوم بر اساس متون غربی (یونانی).

- دیدگاه اول: ابوریحان می‌گوید که طبق منابع ایرانی، بهمن اردشیر، شاه بزرگِ ایران بود و کورش عامل دست‌نشانده او در کَلده (بابِل) بود. از همین روی، طبق گفته ابوریحان بیرونی، کورش جزو ملوک کلدانی شمرده می‌شود. نه جزو شاهان ایرانی.[1] نکته اینکه کلدانیان به هیچ وجه آریایی نبودند. بلکه سامی (و احتمالا عرب) بودند. اسکن:

اسکن: ابوریحان می‌گوید کورش شاه ایران نبود. بلکه دست نشانده بهمن اردشیر در بابِل بود:

اسکن: ابوریحان در فهرست شاهان ایرانی هیچ اسمی از کورش نمی‌برد:

همچنین روشن است که طبق کلام ابوریحان، بهمن اردشیر، 240 سال پس از مرگ کیخسرو به حکومت رسید.[2] کورش نیز در زمان بهمن اردشیر می‌زیست و دست‌نشانده او بود. لذا کورش بر اساس متون ایرانی ابداً نمی‌تواند شخص کیخسرو بوده باشد، چون نه از حیث زمان زندگی، و نه از حیث جایگاه اجتماعی هیچ شباهتی با هم ندارند. طبق گفتار ابوریحان بیرونی، کورش تنها یک حاکم دست‌نشانده بود و تا آخر عمرش چنین بود، اما کیخسرو؛ شاهِ شاهان بود. از سویی کورش حداقل 240 سال پس از کیخسرو می‌زیست.

- دیدگاه دوم: ابوریحان پس از ذکر دیدگاه منابع ایرانی؛ از نگاه منابع غربی هم به این مسئله پرداخته است و گفته که کورش (طبق ادعای یونانیان و رومیان) از شاهان ایران بوده است. لیکن ابوریحان، حرفی از تطبیق کورش و کیخسرو نزده است. اسکن:

اصلاحیه و نکته مهم: ابوریحان وقتی به بیان پادشاهان کلدانی (که آریایی نبودند و بلکه در بین النهرین حکومت می‌کردند) می‌رسد، می‌گوید "از دید اهل مغرب" کورش کیخسرو است. نه از دید ایرانیان (بلکه از دید اهل غرب). همچنین ابوریحان به نقد دیدگاه یونانیان و رومیان پرداخته و درباره این ادعا می‌گوید: «در کتاب‌های سیَر و اخبار که از روی کتب اهل مغرب نقل شده، ملوک ایران و بابل را نام برده اند و از فریدون که نزد آنان یافول نام دارد شروع کرده اند تا دارا که آخرین پادشاه ایران است ولی با آنچه می‌دانیم از حیث عدد ملوک و نام‌های ایشان و مدت پادشاهی و اخبار در دیگر احوال ایشان اختلاف دارد و آنچه بوَهم سبقت می‌جوید این است که ملوک ایران را با عمّال ایشان در بابل روی‌هم‌رفته نامبرده اند.». ایشان (ابوریحان بیرونی) به صراحت، به «غیر ایرانی» و «غیر دقیق بودن» این دیدگاه اشاره کردند و این نظر را سخن اهل مغرب (غربی‌ها) و ناشی از خلط مبحث معرفی کرده اند و تنها برای رعایت امانت و برای اینکه متاع خود را به سنگ تمام فروخته باشد(!) دیدگاه غربی‌ها را بیان نمود. اسکن:

سرپرسی سایکس (متوفای 1965) در این رابطه می‌گوید: «بسيارى از نويسندگان اروپایى و عموم ايرانی‌هایی كه احوال كورش كبير را شنيده ‏اند، او را با كيخسرو تطبيق می‌كنند، اما نمی‌توان تصديق نمود. به دليل اينكه كيخسرو همان كاواهوسروا (Kava Husrava) می‌باشد كه در افسانه‏‌هاى هند و ايرانى مذكور و راجع به دوره قبل از تاريخ می‌باشد. بارى كيخسرو پس از چشيدن گرم و سردهاى زيادى به مدد رستم بر افراسياب غلبه كرد و بالاخره او را گرفته اسير نمود و به كينه خون پدرش سياوش به قتل رسانيد».[3] و این سؤال همچنان باقی است، که اگر به راستی کورش انسانی وارسته بود، پس چرا منابع کهن ایرانی تا این حد از آوردن نام او (به عنوان شاهِ شاهان) گریزان بودند؟!

خلاصه کلام

۱. ابوریحان بیرونی، کورش را جزو شاهان ایران نمیداند.
۲. ابوریحان کورش را یکی از حاکمان دست نشانده کلده (بابل) معی داند.
۳. ابوریحان، در فهرست شاهان ایرانی، نامی از کورش نمی‌برد. بلکه می‌گوید غربی‌ها در اثر خلط مبحث و از روی اشتباه کورش را همان کیخسرو نامیده اند.

پی‌نوشت:

[1]. ابوریحان بیرونی، آثار الباقیه، ترجمه اکبر داناسرشت، تهران: نشر امیرکبیر، 1363. ص 129-130 و 149-150 و همچنین: پیشگفتار: صفحه بیست و هفت.
ابوريحان بيرونى، الآثار الباقية عن القرون الخالية، تهران، مركز نشر ميراث مكتوب، 1422 ه.ق، ص 24-26
همچنین بنگرید به «کورش در نگاه طبری و بلعمی».
[2]. ابوریحان بیرونی، همان، ص 150-151
اقبال یغمایی، زگفتار دهقان (شرح شاهنامه به نظم و نثر)، تهران: انتشارات توس، ص 259-470 (ذیل پادشاهی کیخسرو، لهراسب، گشتاسب و بهمن.)
حکیم ابوالقاسم فردوسی، شاهنامه (نسخه مسکو)، ذیل زندگانی پادشاهان فوق.
[3]. سرپرسى سايكس، تاريخ ايران‏، ترجمه: سيد محمد تقى فخر داعى گيلانى‏، تهران‏: نشر افسون‏، 1380، ج 1، ص 179 (متن).