نظرات و فتاوای شاذ و خلاف مشهور ابن تیمیه ، رعایت نکردن ادب و نزاکت در مباحث علمی ، توهین و جسارت به فرقه ها و مذاهب اسلامی و پیشوایان آنان ، نگاه منفی وی به عقل و علوم مرتبط با حوزه عقل از جمله منطق و فلسفه و کاربرد عقل در استدلالات علمی ، مخالفت و دشمنی با عرفا و صوفی مسلکان ،و مهم تر از همه ، بی احترامی او به ساحت مقدس پیامبر اکرم ص و اهل بیت ایشان ، همه و همه باعث به وجود آمدن موجی از اعتراض ها و انتقادهای شدید نسبت به او و حتی کافر ، فاسق ، منافق ، سفیه و مرتد دانستن ابن تیمیه از جانب علمای اسلام و از جمله برخی از علمای بزرگ اهل سنت شد .علمای مذاهب مختلف اهل سنت با فتوا دادن ، نوشتن کتب و تبیین نظرات و فتاوای ابن تیمیه به مقابله با وی پرداخته و جامعه اسلامی را از تفکرات منحرف وی آگاه ساختند .تا آن جا که صفدی شافعی می گوید : علما در رد افکار و اندیشه های ابن تیمیه کتابهای زیادی نوشته اند .(1)
در این مقاله قصد داریم شما را با برخی از منتقدین ابن تیمیه که از علمای معتبر و طراز اول اهل سنت هستند آشنا نماییم تا بر همگان روشن شود که وهابیت نه تنها با شیعه بلکه با اهل سنت و به عبارت دیگر همه مسلمانان سر جنگ و ستیز دارد تا جایی که نه تنها شیعه که اهل سنت نیز به مخالفت با افکار پوچ و توخالی وهابیون افراطی پرادخته اند .

1- قاضی شیخ شرف الدین عبد الغنی بم یحیی حرانی حنبلی ( متوفای 709 ه ق ) :
وی از نخستین کسانی است که با نظریات ابن تیمیه به مخالفت پرداخته است .(2)

2- صفی الدین هندی ارموی اشعری شافعی (  644-715 ه .ق ) :
وی در سال 715 ق در مجلسی که با حضور امیر تنکز و علمای اهل سنت در دارالسعاده بر پا شده بود ، درباره کتاب ( الحمویة الکبری ) با ابن تیمیه به بحث و مناظره پرداخت .روش او به گونه ای بود که وقتی وارد بحث و بررسی یک مساله علمی می شد با حوصله تمام همه جوانب آن مساله را مورد کاوش قرار می داد . امام ابن تیمیه بر خلاف او با شتاب از مساله ای به مساله دیگر می پرداخت و بدون این که آن را خوب تقریر و تثبیت نماید از آن می گذشت از این رو صفی الدین هندی به ابن تیمیه گفت : ما اراک یاابن تیمیه الا کالعصفور حیث اردت ان اقبضه من مکان فرب الی مکان اخر.
ای ابن تیمیه تو مانند گنجشکی هستی که وقتی می خواهم او را به دام بیاندازم دائما از شاخه ای به شاخه دیگر می پرد ( تا خود را نجات دهد ) (3)

3- صدر الدین بن مرحّل اشعری شافعی ( 665-716ق) :
وی نخستین کسی است که در ملاء عام به مناظره با ابن تیمیه پرداخت ، وبا مناظرات مکرر خود ، بطلان افکار ابن تیمیه را به همگان ثابت کرد . از این رو خشم شاگردان و پیروان متعصب ابن تیمیه را برانگیخت به طوری که تهمتهایی را به او وارد کردند .(4)

4- قاضی القضاة کمال الدین بن زملکانی شافعی ( 667-727 ق) :
وی ابتدا از مدافعین ابن تیمیه بود . ولی پس از شناخت کامل و دقیق از وی و افکار باطلش ، با نگارش کتاب ( الدرة المضیئة فی الرد علی ابن تیمیه ) در  مساله فقهی ( طلاق ) و کتاب ( العمل المقبول فی زیارة الرسول ) در مساله کلامی زیارت قبر پیامبر ص به رد عقاید ابن تیمیه پرداخته است . (5)

5- شهاب الدین بن جهبل حلبی شافعی ( 670-733 ق ) :
او کتابی در رد عقاید و افکار ابن تیمیه نوشت و در این کتاب جهت داشتن خداوند را یکی از شاخصه های فکری ابن تیمیه بود ، نفی کرد . وی انگیزه نگارش کتاب خود را ، اثبات جهت داشتن خداوند از جانب ابن تیمیه و فریب دادن نا آگاهان توسط وی معرفی می کند . او در این کتاب به بیان عقیده اهل سنت و جماعت درباره نفی جسمانیت و جهت نداشتن خداوند پرداخته و اندیشه ابن تیمیه در این زمینه را مخالف سلف و اهل سنت و جماعت معرفی کرده و می گوید : فاحببت ان اذکر عقیدة اهل السنة والجماعة ، ثم ابین فساد ما ذکره ، مع انه لم یدع دعوی الا نقضها و لا اطد قاعدة الا هدمها . (6)
دوست داشتم که عقیده اهل سنت و جماعت را ذکر کنم سپس فساد قول ابن تیمیه را بیان نمایم .با وجود این که او هیچ ادعایی نکرده که نقض نشده باشد و هیچ قاعده ای بیان نکرده که باطل و نابود نشده باشد .

6- شمس الدین ذهبی سلفی ( 673 - 748 ه ق ) :
ذهبی با این که یکی از شاگردان و اصحاب ابن تیمیه است و در بعضی از آثارش از وی تجلیل می کند (7) ولی در نامه ای سر گشاده معروف به ( النصیحة الذهبیة لابن تیمیه ) که در اواخر عمر ابن تیمیه نوشته به انتقاد از او و پیروانش می پردازد . ذهبی با اعتراض به خودستایی و عیب جویی های ابن تیمیه می نویسد :
استخوان در چشم برادر مومن خود می بینی اما تنه درختی را که در چشم خود داری فراموش کرده ای . خود ستایی تا کی ؟ مذمت و نکوهش علما و عیب جویی از مردم تا کی ؟ مگر نمی دانی پیامبر خدا فرمود : مردگان خود را جز به نیکی یاد نکنید ؟
ذهبی با انتقاد از طرح مسائل بیهوده و برداشتهای اشتباه از دین توسط ابن تیمیه در جامعه به حدیث نبوی ( ان اخوف ما اخاف علی امتی کل منافق علیم اللسان ) استناد کرده و تلویحا ابن تیمیه را منافق می خواند و معتقد است پیامبر اکرم ص نیز از رفتار ابن تیمیه ناراضی است .
ذهبی با انتقاد از اوضاع به وجود آمده توسط ابن تیمیه و قرار دادن ابن تیمیه در کنار شمشیر حجاج بن یوسف ثقفی و زبان تند ابن حزم اندلسی ظاهری از رفتار و گفتار وی شدیدا انتقاد می کند .
ذهبی در ادامه نامه با تردید در ایمان ابن تیمیه در مورد پیروان وی می گوید : ای شکست خورده ، هر کس از تو پیروی کند خود را در معرض کفر و فروپاشی دینش قرار داده است ، به ویژه اگر انسانهای بی سواد و بی پروایی باشند که دین را به خاطر هواهای نفسانی و ارضای شهوت خود پذیرفته اند . این چنین پیروانی گرچه به ظاهر از تو دفاع می کنند اما در باطن از دشمنان تو هستند . مگر نه این که اکثر پیروان تو انسان هایی ناتوان ، سبک مغز ، بی سواد ، درغگو ، کودن و یا فریبکار هستند ؟ اگر در میان پیروانت افراد صالحی باشند آن ها نیز خشک مقدسان کوته فکر هستند . برای پی بردن به درستی گفته های من ، می توانی پیروانت را بیازمایی . ای ابن تیمیه تا کی با سوار شدن بر مرکب افسار گسیخته خود بینی و خودستایی به علما ، نیکان و پرهیزگاران می تازی ؟
ذهبی در ادامه نامه خود نیز مرگ را برای ابن تیمیه یاد آوری کرده و نصائحی به او می نماید . . . (8)

7- تقی الدین علی بن عبد الکافی سبکی اشعری شافعی ( 683- 756 ه ق )  :وی یکی دیگر از مخالفین جدی ابن تیمیه در اصول و فروع است و کتابهای ( التحقیق فی مسالة التعلیق ) (9) و ( رافع الشقاق فی مسالة الطلاق ) درباره مساله طلاق و کتاب ( شفاء السقام فی زیارةخیر الانام علیه افضل الصلوة و السلام )(10)  را در مورد مساله زیارت قبر پیامبر ص در بطلان اندیشه های ابن تیمیه نوشته است

سبکی درباره کتاب منهاج الکرامه علامه حلی و بی انصافی های ابن تیمیه در رد این کتاب و کتابهایی که خودش در رد ابن تیمیه نوشته می گوید :

و لابن تیمیه رد علیه وفی       بمقصد الرد و استیفاء اضربه
لکنه خلط الحق المبین            بما یشوبه کدرا فی صفو مشربه . . . (11)

سبکی در مقدمه کتاب ( الدرة المضیئة فی الرد علی ابن تیمیه ) (12)  با انتقاد شدید از ابن تیمیه ، برداشت ها و تفسیرهای غلط وی از اصول عقائد به ویژه صفات خداوند را مخالف عقائد و اندیشه های تمامی مسلمانان دانسته و معتقد است ابن تیمیه به بهانه پیروی از قرآن و سنت ، و دعوت به حقیقت ، از مسیر صحیح خارج شده و به جای پیروی از سنت ها به تبعیت از بدعت ها روی آورده است

سبکی در پایان با کفر آمیز خواندن برداشت ها و تفسیرهای غلط ابن تیمیه درباره اصول اعتقادات ، اشتباهات و بدعت های وی در فروع را بیشتر و بدتر از اصوب اعتقادات دانسته و معتقد است افکار ابن تیمیه نیز از دایره اندیشه های فرق و مذاهب مختلف اسلامی خارج بوده و ابن تیمیه نیز از محدوده امت اسلامی بیرون است . (13)

8-عز الدین بن عبد العزیز بن محمد بن ابراهیم بن جماعه شافعی ( 694- 767 ه ق ) :
وی با تندی و لحن شدید در توبیخ ابن تیمیه می گوید : خداوند ابن تیمیه را ذلیل و گمراه ساخته ، لباس خواری بر تن او پوشانده و چنان مبتلا به تهمت و کذب ساخت که جز خفت ، بی آبرویی و حرمان نتیجه دیگری برای او نداشت (14)

9- عبدالله بن اسعد یافعی شافعی ( 698 - 768 ه ق ):
او معتقد است افکار ابن تیمیه عجیب وغریب ، باطل و با مذهب اهل سنت تباین دارد .زشت ترین آن ها جلوگیری از زیارت قبر پیامبر اسلام ص و معصیت دانستن آن ، توهین به علمای بزرگ اهل سنت همچون غزالی ، قشیری ، ابن عریف و شاذلی و اعتقاد به جسمانیت خداوند متعال و فتاوای نادرست در فروع می باشد .(15)

10- ابن بطوطه مراکشی مالکی ( 703-779 ه ق ) :
ابن بطوطه جهان گرد معروف ، در سفرنامه خود با تردید در سلامت عقلی و روانی ابت تیمیه می گوید : وی در علوم و فنون مختلفی اظهار نظر می کرد ، در حالی که اختلال ذهنی و مشکل عقلی داشت . . . روزی در جلسه درس ابن تیمیه ، شنیدم که می گفت : همان گونه که من از منبر پایین می آیم ، خداوند نیز از آسمان به زمین می آید .(16)

11- محمد بن محمد بخاری حنفی ( 746-822 ه ق ) :
بخاری حنفی با تصریح به بدعت گذار بودن ابن تیمیه و کافر بودن وی ، در جلسات درس خود می گفت :
هر کس ابن تیمیه را شیخ الاسلام بداند ، کافر است . (17)

12- تقی الدین ابوبکر بن محمد بن محمد حصنی دمشقی شافعی ( 752-829 ه ق ) .
وی با نگارش دو کتاب به نامهای ( دفع الشبهه عن الرسول و الرساله ) و ( دفع الشبهه من شبه و تمرد ) در رد افکار و عقاید ابن تیمیه ، اعتراض و انتقاد شدید خود را اظهار داشته است .حصنی دمشقی شافعی ابن تیمیه را زندیق و کافر دانسته (18) و سخنان طرفداران وی ، از جمله ابن کثیر ، ابن عبدالهادی و کتبی را که در مورد ابن تیمیه نوشته شده است فاقد ارزش و اعتبار می داند .(19)

حصنی دمشقی بر این باور است که ابن تیمیه در آثار خود به جای ترویج اعتقادات صحیح اسلامی و هدایت مسلمانان ، به تنقیص  خداوند ، جسارت به ساحت پیامبر اسلام و شیخین و تکفیر بعضی از صحابه و مسلمین پرداخته است .(20)

حصنی دمشقی پس از ذکر مواردی از اعتقادات ابن تیمیه ، می گوید : این سخنان ابن تیمیه بدن انسان را می لرزاند . سخنانی که قبل از زندیق حران ( ابن تیمیه ) در هیچ زمان و مکانی از کسی شنیده نشده بود . ابن تیمیه با بهانه قرار دادن داستان عمر، به ساحت پیامبر اکرم ص جسارت کرده ، مقام و منزلت آن حضرت را در دنیا پایین آورده و مدعی شده است که حرمت و رسالت آن بزرگوار پس از رحلت از بین رفته است . این سخنان ابن تیمیه کفر او را ثابت می کند . (21)

وی در جای دیگر با خبیث و مریض القلب دانستن ابن تیمیه ، بی سواد دانستن پیروان وی ، به نمونه هایی از انحرافات ابن تیمیه اشاره کرده و می گوید : ابن تیمیه برای ایجاد فتنه و آشوب میان مسلمانان ، محکمات قرآن و روایات را رها کرده و سراغ متشابهات قرآن و روایات رفته است . با تشبیه خداوند به مخلوقات و تجسیم ذات باری تعالی ، خداوند را تکذیب نموده است .چرا که خداوند در قرآن کریم ، خودش را از هر عیب و نقصی منزه می داند . همچنین به بدگویی از خلفای راشدین و انسان های صالح و تابعین پرداخته است . (22)

13- احمد بن علی بن محمد معروف به ابن حجر عسقلانی شافعی ( 773-852ه ق ) :
ابن حجر با رد دیدگاه ابن تیمیه درباره زیارت قبر پیامبر ص ، عقیده او در این مساله را از زشت ترین اعتقادات وی می داند .(23) ابن حجر با انتقاد از تند روی ها و جسارت ابن تیمیه به امیر المومنین علی بن ابیطالب ع می گوید : ابن تیمیه به هر نحوی و به هر قیمتی تلاش کرده تا روایاتی را که علامه حلی در کتاب منهاج الکرامه خود در فضائل و مناقب آن حضرت ذکر کرده ،نقد و رد نماید ، اما به دلیل اعتماد کردن بر مکنونات قلبی و حفیظات خود ، و مراجعه نکردن به کتاب ها ، بسیاری از احادیث صحیح را نیز تضعیف نموده است . وی در توهین و سست نشان دادن سخنان علامه حلی آن قدر مبالغه و تلاش نموده که در برخی مواقع به تنقیص حضرت علی ع منجر شده است .(24)

ابن حجر در کتاب دیگرش به تفصیل انحرافات فکری ابن تیمیه و تاثیر منفی و مخرب آن بر جامعه اسلامی را ذکر کرده است .(25)

شهاب الدین احمد بن محمد معروف به ابن حجر هیثمی شافعی ( 909 - 974 ه ق ) :

الجوهر المنظم فی زیاره قبر الشریف النبوی المکرم ، عنوان کتابی است که ابن حجر هیثمی در مساله زیارت قبر شریف پیامبر اکرم ص و در رد عقیده ابن تیمیه نوشته است .
وی در این کتاب با ادعای اجماع بر مشروعیت زیارت و قصد سفر برای زیارت قبر پیامبر اسلام ص در جواب کسانی که ابن تیمیه را مانع محقق شدن اجماع یاد شده دانسته اند ، می گوید : من هو ابن تیمیه حتی ینظر الیه ؟ او یعوّل فی شیء من امور الدین علیه ؟ و هل هو الا کما قال جماعة من الائمة الذین تعقبوا کلماته الفاسدة و حججه الکاسدة حتی اظهروا عوار سقطاته و قبائح اوهامه و غلطاته . . . (26)

هیثمی در کتاب دیگرش با پوچ و بی ارزش دانستن افکار ابن تیمیه ، معتقد است ابن تیمیه فردی ذلیل ، گمراه ، کور دل ، بدعت گذار ، گمراه کننده ، افراطی و تندرو است . پیشوایان مذاهب اهل سنت و معاصرین وی نیز از شافعی ها و مالکی ها و حنفی ها بر فساد افکار و اقوال او تصریح دارند .(27)

منتقدین و مخالفین ابن تیمیه در میان اهل سنت بسیارند ، که ما تنها در این مقاله به معرفی مهمترین شخصیتهای ایشان پرداختیم .

منابع :

(1) الوافی بالوفیات - صفدی شافعی 21/255 شرح حال تقی الدین سبکی ش180
(2) الدرر الکامله فی اعیان المائة الثامنه - ابن حجر عسقلانی 1/147 شرح حال ابن تیمیه ش409
(3) طبقات الشافعیه الکبری - سبکی شافعی 9/163و 164شرح حال شیخ صفی الدین ش1319

(4) طبقات الشافعیة الکبری سبکی شافعی ص 253 شرح حال ابن مرحل ش 1329 و ابن کثیر سلفی ، البدایه و النهایه 14/ص 82و83 حوادث سال 716 ق
(5) طبقات الشافعیة الکبری 9/ص 190 و 191 شرح حال ابن زملکانی ش 1325 و ابن عماد حنبلی ، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب 6/78 و 79 حوادث سال 727 ق و حاجی خلیفه ، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون 1/744
(6) طبقات الشافعیة الکبری ج9/34و36 شرح حال ابن جهبل ش1302 و ابن عماد حنبلی ، شذرات الذهب 6/104 حوادث سال 733 ق

(7) ذهبی ، تذکره الحفاظ 2/192و193 در شرح حال ابن تیمیه- الطبقة الحادیة و العشرون ش 7/21/1175
(8) سیر اعلام النبلاء 1/38 مقدمه شعیب الارنووط

(9) صفدی شافعی می گوید : علما در رد افکار و اندیشه های ابن تیمیه کتابهای زیادی نوشتند و این ردیه ها به دست ابن تیمیه می رسید ولی اعتنایی به آن ها نمی کرد اما وقتی کتاب التحقیق فی مساله التعلیق از سبکی به دست وی رسید با تعریف و تمجید از نویسنده آن ، گفت : هذا رد فقیه ، این یک رد فقیهانه بر من است . الوافی بالوفیات 21/255 شرح حال سبکی ش180
(10) نام دیگر این کتاب ( شنّ الغارة علی من انکر السفر للزیاره )  است سبکی شافعی ، طبقات الشافعیه الکبری 10/308 شرح حال علی بن عبد الکافی سبکی ش 1393 . در اهمیت این کتاب همین بس که جزء کتب درسی حوزه های علمیه اهل سنت در آن دوره قرار گرفت . همان ص5 شرح حال صفدی ش 1352
(11) سبکی شافعی . طبقات الشافعیه الکبری 10/176 شرح حال علی عبد الکافی سبکی ش 1393
(12) حاجی خلیفه ، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون 1/837 و اسماعیل پاشا بغدادی، هدیه العارفین اسماء المولفین و آثار المصنفین من کشف الظنون 1/721
(13) جعفر سبحانی ، بحوث فی الملل و النحلج4 ص 54-56 به نقل از سبکی در الدرة المضیئه فی الرد علی ابن تیمیه

(14) جعفر سبحانی ، بحوث فی الملل و النحل4/64 به نقل از عزامی شافعی در فرقان القرآن بین صفات الخالق و صفات الاکوان ص132
(15) یافعی شافعی ، مرآة الجنان و عبرة الیقظان فی معرفه ما یعتبر من حوادث الزمان ج4/209 در حوادث سال 728 ه ق

(16) بن بطوطه ، تحفة النظار فی غرائب الامصار معروف به رحلة ابن بطوطه  ص 112 و 113

(17) شوکانی وهابی ، البدر الطالع بمحاسن من بعد القرن السابع 2/260 و حاجی خلیفه ، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون 1/220

(18) حصنی دمشقی - دفع الشبهه عن الرسول و الرساله ص 131
(19)  رک . حسینی دمشقی- ذیل تذکرة الحفاظ ص 58 و 59 پاورقی 5
(20) حصنی دمشقی-دفع الشبهه عن الرسول و الرساله ص 125
(21)  همان ص 131
(22) حصنی دمشقی- دفع الشبهه من شبه و تمرد ص 38

(23) ابن حجر عسقلانی ، فتح الباری بشرح الصحیح البخاری 3/79 و 80   کتاب فضل الصلوه باب فضل الصلوه فی مسجد مکه و مدینه ج1 ص 1189

(24) ابن حجر عسقلانی شافعی ، لسان المیزان 6/414 شرح حال علامه حلی ش 9454

(25) ابن حجر عسقلانی ، الدرر الکامنه فی اعیان المائه الثامنه 1/144و160 شرح حال ابن تیمیه ش 409

(26) جعفر سبحانی ، بحوث فی الملل و النحل 4/64

(27) همان ، 4/63 و 64 به نقل از ابن حجر هیثمی شافعی ، الفتاوی الحدیثیه ص86