پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله در دوران حیاتشان بارها به جانشینی امیرمؤمنان علیه‌السلام اشاره کرده و به مسلمانان تأکید کردند پس از رحلتشان، امام علی علیه‌السلام خلیفه و جانشین حضرت است. با این وجود، پس از رحلت پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله گروهی از صحابه (انصار) در محلّی به نام سقیفه بنی‌ساعده[1] گرد آمدند تا درباره جانشین آن حضرت تصمیم بگیرند!

برخی از مورخین، اجتماع انصار در سقیفه پس از رحلت پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله را فقط برای تعیین حاکمی برای شهر مدینه دانسته‌اند؛ آنان از قضایای اتفاق افتاده در چند روز قبل از رحلت پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله که در حضور ایشان با وصیتشان مخالفت شد، (ماجرای قلم و قرطاس) به این نتیجه رسیدند که عده‌ای قصد غصب خلافت دارند و نمی‌گذارند به راحتی، حکومت به دست امیرالمؤمنین علیه‌السلام برسد؛ بنابراین خواستند حداقل اداره شهر خود را از این غصب، در امان بدارند.

اولین نقل از داستان سقیفه، سال‌ها پس از وقوع آن توسط عبدالله بن عباس از عمر بن خطاب صورت گرفت؛ زمانی که حکومت ابوبکر به پایان رسیده و عمر حاکم شده بود و دیگر فهمیدن این مطلب، تأثیری در نظر مسلمانان نمی‌گذاشت. تمام گزارشات دیگر، از این اطلاعات استفاده کرده یا از آن مایه گرفته‌اند. این روایات را با اندک‌ تغییری در سلسله راویان مختلف، ابن‌هشام، محمد بن جریر طبری، عبدالرزاق بن همّام، محمد بن اسماعیل بخاری و احمد بن حنبل نقل کرده‌اند.

در این نقل آمده است که انصار در سقیفه، جهت انتخاب سعد بن عباده به جانشینی پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله گرد آمدند؛ اما با ورود برخی از مهاجران به جلسه، مجادلات به سمت دیگری تغییر مسیر داد و در نهایت، با ابوبکر، به عنوان خلیفه مسلمانان بیعت شد؛ در حالی که در خود سقیفه و خارج از سقیفه، مخالفان بسیاری با خلافت ابوبکر وجود داشت.

بنا بر گزارش منتشر شده، به جز ابوبکر که از طرف مهاجران سخن می‌گفت، عمر بن خطاب و ابوعبیده جراح نیز در سقیفه حاضر بوده‌اند. حضور افرادی از دو قبیله اوس و خزرج که با هم دشمنی دیرینه‌ای داشتند، در ابتدای تشکیل سقیفه پررنگ است. پس از حضور سه نفر از مهاجرین، اوسیان که از جمله آنان، اُسَید بن حُضَیر و معاذ بن جبل بودند، با ابوبکر بیعت کردند و اینگونه انتخاب سعد بن عباده خزرجی به عنوان خلیفه را ناکام گذاشتند. به جز سعد، پسرش قیس، حباب بن منذر، ثابت بن قیس و بشیر بن سعد نیز خزرجی بودند که از میان آنان، بشیر با ابوبکر بیعت کرد.

دانشمندان اهل سنت، برای مشروعیت‌بخشی به حاکمیت و خلافت ابوبکر، به اصل اجماع استناد کرده‌اند؛ ابوبکر هرگز با اجماع صحابه و در یک روند دمکراتیک انتخاب نشد، بلکه در زمان انتخاب او بسیاری از صحابه حضور نداشتند؛ بسیارى از اصحاب به دستور پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله در سپاه اسامه بوده، برخی خبر وفات پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله را دریافت نکرده بودند؛ از مهاجرین جز سه یا چهار نفر در سقیفه حضور نداشتند و افراد سرشناسی مانند امام على علیه‌السلام، ابن عباس، مقداد، سلمان، ابوذر، عمار، مشغول تجهیز و دفن پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله بودند. علاوه بر آن بسیاری از بزرگان صحابه، در موارد گوناگون مخالفت خود را با این خلافت اعلام کردند. ضمن اینکه توجه به نقش قبیله بنی‌اسلم و استفاده از آنها برای فشار آوردن به مردم مدینه برای بیعت اجباری، دموکراتیک بودن این خلافت را زیر سؤال می‌برد.

همچنین انتخاب توسط اهل حل‌وعقد را برای تشخیص خلیفه، به عنوان راه انتخاب خلیفه مطرح کرده‌اند؛ در این‌باره، در اینکه چند نفر باید به خلافت یک نفر، رأی بدهند نیز اختلاف است. در یک قول گفته‌اند اهالی حل‌وعقد همه شهرها باید در این انتخابات شرکت کنند و در اقوال دیگر آمده است پنج نفر، دو نفر و در نهایت یک نفر از اهل حل‌وعقد برای انتخاب خلیفه کفایت می‌کند که خود از دلایل بی‌اعتباری این نظریه است. نظریه‌ای که صرفاً بر اساس وقایع تاریخی، مثلاً بیعت پنج نفر با ابوبکر در سقیفه چینش شده و هیچ مبنای عقلی یا شرعی ندارد.

ریاست و علم از نظر برخی دانشمندان سُنّی، دو ویژگی اهل حل‌وعقد شمرده شده است. این در حالی است که در سقیفه به جز سعد بن عباده که خود مدعی خلافت بود، هیچ رئیس قبیله دیگری حضور نداشت. همچنین عمران بن حصین از کسانی است که به عنوان دانشمند از او یاد شده و موضع او نیز در سقیفه روشن نیست. در واقع، حتی ابوبکر و عمر نیز به دلیل ریاست‌ نداشتن و عالِم‌ نبودن و اعتراف به جهل در بسیاری از احکام، نمی‌توانند جزء اصحاب حل‌وعقد به شمار آیند. در نتیجه مشخص نیست مراد اهل سنت از اینکه اهل حل‌وعقد در سقیفه، ابوبکر را برای خلافت انتخاب کردند، دقیقاً چیست؟

پی‌نوشت:
[1]. «سقيفه بنى ساعده» سايبانى بود در يكى از ميدان‌هاى مدينه كه قبل از هجرت پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله، بزرگان مدینه به هنگام لزوم، در آنجا اجتماع مى‌كردند و به تبادل نظر مى‌پرداختند.