پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ یکی از اعمالی که معمولاً مسلمانان پس از دفن مرده در قبر انجام می‌دهند، تلقین میت است. تلقین، اذکاری حاوی اعتقادات اسلامی است که با آدابی خاص، خطاب به میت خوانده می‌شود. البته تلقینِ اعتقادات، هنگام احتضار و قبل از مرگ نیز مستحب است. تلقین میت، هم قبل از پوشاندن قبر، با تکان دادن جسد، خطاب به او و هم بعد از پوشاندن قبر و هنگام برگشتن تشییع‌کنندگان برای میت خوانده می‌شود. علمای اهل‌سنت به دلیل آیات و روایات صحیحی که در کتاب‌های خود دارند، به حیات برزخی معتقدند. در روایات اهل‌سنت، ارتباط بین این دو عالم بیان شده و این ارتباط دوطرفه است؛ یکی از منافعی که زندگان می‌توانند برای مردگان داشته باشند، یادآوری اعتقادات دینی در زمان سؤالات شب اول قبر است.[1] بزرگان اهل‌سنت از جمله ابن‌همام، ابن‌عابدین، طحطاوی، شُرُنبُلالی، ملاعلی قاری، زبیدی، قرطبی، غزالی و ... تصریح می‌کنند که تلقین میت، مستحب و جایز است.

ابن‌همام عالم سنی و از بزرگان حنفی می‌نویسد: «بعد از دفن مرده در قبر، گفته می‌شود که تلقین باید انجام گیرد. حقیقتاً آنچه ما روایت کردیم، به اهل‌سنت و جماعت نسبت داده شده است، خلاف فرقه معتزله و بعضی توقف کرده و گفته‌اند نه به این کار، حکم داده شود و نه از آن منع می‌شود».[2] ابن‌عابدین حنفی که کتابش یکی از کتب فتوا نزد حنفی‌ها بوده و جایگاه ویژه‌ای نزد آنان دارد، آورده است: «بدون شک که بعد از دفن، از تلقین منع نمی‌شود؛ زیرا تلقین بعد از دفن، هیچ ضرری ندارد؛ بلکه در آن نفع وجود دارد؛ زیرا میت با ذکر، انس می‌گیرد، به طوری که در آثار آمده است».[3] طحطاوی نقل می‌کند که از کرمانی درباره تلقین میت سؤال شده که در پاسخ گفت: آنچه مسلمانان نیک بدانند، نزد خداوند هم نیک است (یعنی وقتی مسلمانان تلقین میت را پذیرفته و کار خوبی می‌دانند، حتماً نزد خداوند هم این‌گونه است)؛ وی از کتاب قهستانی آورده است: «چگونه تلقین میت انجام نشود با اینکه در آن ضرری نیست؛ بلکه در آن نفع برای میت است؛ چون میت به ذکر انس می‌گیرد»؛ او می‌گوید: در صحیح مسلم از عمروعاص نقل شده: «هنگامی که مرا دفن کردید، نزد قبرم به اندازه ذبح شتر و تقسیم گوشت آن توقف کنید تا با شما انس بگیرم و ببینم که فرستادگان خدا با من چه می‌کنند».[4]

قرطبی از علمای اهل‌سنت و بزرگان مالکی می‌‌نویسد: «شایسته است که مرده را در قبر، ارشاد و راهنمایی کنیم. وقتی او را در قبر می‌گذارند، آن زمانی است که باید جواب سؤالات را بدهد. ما باید به او یادآوری کنیم که شما باید بگویی: الله پروردگارم، اسلام دینم و محمد پیامبر من است. از همین‌ها در قبر از او سؤال می‌شود و روایاتی در این باره آمده است. در قرطبه (آندلس سابق یا اسپانیای امروزی) همین تلقین را انجام می‌دادیم»؛[5] «تلقین مردگان، سنتی است که به ما رسیده و مسلمانان به آن عمل کردند».[6] موافق مالكی نیز از غزالی نقل می‌کند: «تلقین میت بعد از دفن مستحب است». وی از ابن‌عربی هم  نقل کرده که: «وقتی میت را داخل قبر گذاشتید، مستحب است که او را در آن لحظه، تلقین کنید. این کار مردم مدینه بود. آنهایی که صالح و اهل اخیار بودند. علت اینکه مردم مدینه این کار را انجام می‌دادند، مطابقت با این سخن خداوند است که فرمود: «و پیوسته تذكر ده؛ زیرا تذكر براى مؤمنان سودمند است»[7] و بیشترین زمانی که بنده به یاد خداوند نیاز دارد، زمانی است که او را در قبر می‌گذارند و ملائکه می‌آیند و از او سؤال می‌کنند».[8] ازهری مالکی می‌نویسد: «تلقین میت بعد از دفن، آن چیزی است که ما اختیار و به آن عمل کردیم و برای ما روایتی نقل شده که این روایت قوی نیست؛ ولی ضعف این حدیث، با قواعد و عمل اهل شام جبران می‌شود و از کسانی که به استحباب تلقین میت بعد از دفن موافقت کردند، ابن‌حاج، صاحب المدخل و قرطبی و ثعالبی و دیگران هستند».[9]

در این منقولات از علمای حنفی و مالکی، مشخص می‌گردد که عالمان این دو فرقه از اهل‌سنت، تلقین مردگان پس از دفن را مشروع و مستحب دانسته و آن را سیره گروهی از مسلمانان و سلف معرفی کرده‌اند؛ ولی در مقابل نظر علمای مسلمان، وهابیان معاصر، تلقین میت بعد از دفن را بدعت می‌دانند.

پی‌نوشت:
[1]. «نظر اهل‌سنت درباره ارتباط بین دنیا و عالم برزخ»
[2]. فتح القدیر، ابن‌همام، ج2، ص104.
[3]. رد المحتار، ابن‌عابدین، ج2، ص191.
[4]. حاشیة الطحطاوی على مراقی الفلاح، طحطاوی، ص560.
[5]. التذكرة بأحوال الموتى وأمور الآخرة، قرطبی، ص343.
[6]. همان، ص178.
[7]. سوره ذاریات، آیه 55.
[8]. التاج والإكلیل، موافق، ج3، ص53-52.
[9]. الفواكه الدوانی، ازهری، ج1، ص284.