پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ یکی از حوادث تاریخی در زمان خلافت خلفای اهل سنت، واقعه‌ی قتل عثمان است. هر چند دوران حیات او پر از اتفاقات خاص است، اما نحوه قتل او بیان کننده بسیاری از حقایق است.
وهابیون به جهت ایجاد دشمنی میان شیعیان و اهل سنت، در تلاش هستند تا به نوعی، مسئولیت قتل عثمان را به گردن امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) بیندازند و تمام قاتلین عثمان را شورشیان بی‌دین معرفی کنند و ذمه‌‌ی اصحاب رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) را از این واقعیت اتفاق افتاده، برئ‌الذمه کنند. اما با بررسی در کتب معتبر اهل سنت نتایجی به دست می‌آید که بیان‌کننده‌ی حقیقت و واقعیتی دیگر، بر خلاف سیاه‌نمایی وهابیت است.

اگر در کتب تاریخی اهل سنت، پیرامون قتل عثمان و شخصیت قاتلین آن بررسی شود، نقش بعضی از صحابه‌ی مشهور و همچنین بعضی از همسران رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) مشهود خواهد شد.
ابن اعثم کوفی مورخ مشهور اهل سنت، به اعتراض‌ صحابه رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) اشاره می‌کند. او صحبت‌های طلحه و زبیر با عثمان را در کتاب خود ذکر می‌کند و می‌نویسد: «طلحه و زبیر وارد خانه عثمان شدند و شروع به اعتراض كردند؛ زبیر به عثمان گفت: چرا ولید بن عقبه را والی كوفه كردی؟! عثمان گفت: عمر بن خطاب هم عمرو بن عاص و مغیرة بن شعبه را والی كرده بود. زبیر گفت: چرا صحابه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) را ناسزا می‌گویی و حال آنكه تو بهتر از آنان نیستی؟! عثمان گفت: من كه تو را ناسزا نمی‌گویم و هر كس را كه ناسزا می‌دهم، استحقاق بالاتر از ناسزای مرا هم دارد.»
ابن اعثم در ادامه می‌نویسد: «زبیر گفت: چرا دستور داده‌ای كه عبدالله بن مسعود را در جامعه منزوی كنند و از قرائت عبد الله بن مسعود ممانعت شود؟! چرا دستور دادی كه با لگد بر شكم او بكوبند؟! چرا دستور دادی كه لگد بر شكم عمار بن یاسر بزدند و در شكمش، فتق ایجاد شود؟! چرا دستور تبعید ابوذر، حبیب پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) را دادی تا در غربت، جان دهد؟! زبیر گفت: ای عثمان! این بدعت‌ها و خیانت‌هایی كه شمردم، كمترین بدعت‌های توست. اگر بخواهم، موارد زیادی از كارهای خلاف تو را بیان می‌كنم. پرونده‌ات را بازخوانی كن. می‌ترسم روزی فرا رسد كه دیگر در آن روز، نتوانی هیچ کاری انجام دهی.»[1]

جدای از آنکه این حرف‌ها و اعتراضات بیان کننده‌ی عملکرد دوران حکومت عثمان است، نشان‌دهنده‌ی اختلاف شدید صحابه با یکدیگر نیز بوده است. اختلافی که سبب شد تا آتش انتقام از عثمان در دل صحابه روشن شود و برای دفاع از خود، مقدمات نقشه قتل عثمان را بکشند.
یکی دیگر از کسانی که در قتل عثمان نقش خاص و اساسی داشت، معاویه بود. او با آنکه از جانب عمر بن خطاب و عثمان، استاندار شام شده بود، اما در این فکر بود که با کشته شدن عثمان، به خلافت برسد.
ابن قتیبه دینوری صاحب کتاب الامامه و السیاسه، در این باره می‌نویسد: «عثمان، به طور عام به مردم شام و به طور خاص به معاویه و اهل دمشق نامه نوشت. او در نامه خود به معاویه و مردم دمشق می‌نویسد: به فریاد من برسید. زیرا مردم مدینه، تصمیم به قتل من گرفته‌اند. ای معاویه! شتاب کن شتاب کن و به داد من برس؛ اما گمان نمی‌كنم به کمک من بیایی و مرا یاری کنی!»[2]

عثمان در نامه خود به معاویه با اذعان به عدم یاری از جانب او، به همدستی مردم مدینه که در حقیقت همان صحابه بودند، اشاره می‌کند. اهل شام و خصوصاً اهل دمشق، کسانی بودند که سال‌ها در اطاعت محض معاویه به سر می‌بردند. اما یکی دیگر از نکاتی که در قتل عثمان حائز اهمیت است، پیش‌بینی عثمان از خون خواهی‌اش در آینده نزدیک به دست معاویه بود. این پیش‌بینی نشان‌دهنده‌ی علم غییب عثمان نبود، بلکه او می‌دانست که معاویه از یاری‌اش دریغ می‌کند تا در آینده نزدیک به عنوان منتقم خون او پرچم سلطه‌گری خود را بر سر مسلمانان برافراشته کند.
یعقوبی با بیان این مطلب می‌نویسد: «عثمان به معاویه گفت: به خدا سوگند! تو می‌خواهی من كشته شوم تا به بهانه خون خواهی من، قیام كنی. برو و با نیروهایت به جانب من حرکت کن. معاویه رفت و برنگشت تا آنكه عثمان كشته شد.»[3]

بعد از قتل عثمان، بعضی از اصحاب رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) با معاویه گفتگوهایی پیرامون کشته شدن عثمان داشته‌اند که حقایق خاصی را نمایان می‌کند. ابن اثیر با اشاره به بعضی از این گفتگوها، مطالبی را در کتاب خود بازگو می‌کند که نشان از نقشه قتل عثمان و سکوت عامدانه معاویه دارد. ابن اثیر با اشاره به گفتگوی ابوطفیل و  معاویه، در کتاب خود می‌نویسد: «در داستان قتل عثمان، معاویه به ابوطفیل گفت: چرا شما عثمان را یاری نكردید؟ ابوطفیل در پاسخ معاویه گفت: تو چرا یاری نكردی؟ تو ای معاویه! در شام بودی و همه اهالی آن پیرو و مطیع تو بودند. معاویه به ابوطفیل پاسخ داد: آیا نمی‌بینی، من برای خونخواهی عثمان قیام كرده‌ام؟! ابوطفیل گفت: بله! می‌بینیم، ولی به قول شاعر: شما در زمان حیات من، یک‌بار هم به دیدار من نیامدی، ولی بعد از مرگ من، ناله و سر و صدا می‌كنی و به سینه می‌زنی؟!»[4]

اما آنچه تاکید بر قتل عثمان به دست بعضی از صحابه و بعضی از همسران رسول گرامی اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله) دارد، نقل طبری از این واقعه است. او می‌نویسد: «كسانیكه مردم را علیه عثمان، تحریك می‌كردند، طلحه و زبیر و عایشه بودند.»[5]
این مطلب تنها گوشه‌ای از واقعیت و حقیقت قتل عثمان بود.

پی‌نوشت:

[1]. ابن اعثم کوفی، الفتوح، ج2، ص393؛ «و أقبل طلحة و الزبیر ... أخاف علیك یوما له ما بعده من الأیام.» جهت مشاهده تصویر کتاب کلیک کنید.
[2]. ابن قتیبة دینوری، الإمامة والسیاسة، دار الكتب العلمیة _ بیروت، 1418هـ، ج1، ص35؛ «وكتب إلى أهل الشام عامة ... ثم أدرك وما أراك تدرك.» جهت مشاهده تصویر کتاب کلیک کنید.
[3]. یعقوبی، تاریخ یعقوبی، دار صادر – بیروت، ج2، ص175؛ «قال لا والله ... فلم یعد إلیه حتى قتل.» جهت مشاهده تصویر کتاب کلیک کنید.
[4]. ابن اثیر، أسد الغابة، دار الكتب العلمیة، چاپ اول، 1415هـ، ج6، ص176؛ «قال: فما منعك من نصره؟ ... ما زودتنی زادی» جهت مشاهده تصویر کتاب کلیک کنید.
[5]. یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر – بیروت، ج2، ص175؛ «فأتوا بها إلى طلحة ... طلحة والزبیر وعائشة» جهت مشاهده تصویر کتاب کلیک کنید.

محمدجواد مهریار