پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ عرفان حلقه، ابلیس را در گروه فرشتگان و ماموران خاص درگاه ربوبی قرار داده است. بطوری که با خارج کردن نظام هستی از نظام تک قطبی، در به ثمر رساندن هدف خلقت و چرخه تکامل انسان، نقش اساسی و محوری دارد.

طاهری می‌گوید: «برای به وجود آمدن چرخه جهان دوقطبی وجود یک عامل تضاد (ملک جاری کننده قانون تضاد) ضرورت داشت و برای این منظور، براساس حکمت الهی ابلیس به فرمان سجده بر آدم اعتنا نکرد و این وظیفه را انجام داد و در واقع، او از دستور خداوند فرمان‌برداری کرد.»[1]

او به عنوان کارگزاری که بر اساس طرحی از پیش تعیین شده ماموریت خود را انجام داد، در گروه ملائک جای قرار گرفته است.[2] بنابراین، هریک از ملائک در مقطعی از مسیر حرکت آدم به سوی نقطه‌ی پایانی این چرخه به سجده در می‌آیند (و به ماموریت خود خاتمه می‌دهند). در میان این کارگزاران، تنها ابلیس است که ماموریت او تا پایان این چرخه ادامه دارد.[3] البته نمی‌توان این سجده نکردن را خارج از طراحی الهی دانست، پس تبعیت نکردن از فرمان سجده، در ظاهر نافرمانی است و اگر نافرمانی نبود، تضادی هم نبود؛ اما در عین حال فرمان‌برداری است؛ چون خداوند آن را از پیش تعیین کرده است.[4]

در یک نگاه موشکفانه‌تر شیطان، زمینه ساز امتحان و آزمایش انسان است که بدون وجود آن، کمال معنا ندارد و هنر انسان در غلبه بر آن آشکار می‌شود. در چنین دیدگاهی شیطان نعمت دانسته می‌شود. بنابراین، دوری جستن از شیطان و لعن او، به معنای پلید دانستن او نیست؛ بلکه به معنای مذمت راه او و روی گردانی از تمایلاتی است که ایجاد می‌کند.[5]

نقد و بررسی
بدون تردید، مسئله شیطان یکی از موضوعات سوال برانگیز آفرینش به شمار می‌رود. ادعاهای بی‌اساس و خود ساخته عرفان حلقه، نگرشی متاثر از شبهات رایج پیرامون مسئله شیطان است که با توسل با تماثیل مغلطه آمیز و قیاس‌های مستنبط، در سدد توجیه فلسفه وجودی شیطان به عنوان ملک و مامور اجرای قانون تضاد در آفرینش می‌باشد.
ابلیس با رعایت تمامی جوانب کار، علت تمرد و عدم سجده بر آدم را برتری خود بر آدمی ذکر می‌کند، نه نوعی ماموریت از جانب خدا به همراه اقرار به مسئله توحید در عبادت. او هنگامی که امر به سجده شد، گفت: « قَالَ أَنَا خَيْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِي مِنْ نَارٍ وَخَلَقْتَهُ مِنْ طِينٍ[اعراف/12] پاسخ داد که من از او بهترم، که مرا از آتش و او را از خاک آفریده‌ای.» یعنی غرور ابلیس اجازه نداد که سجده کند و خود را از انسان برتر می‌دانست. در آیات دیگر صراحت آمده است ابلیس سرپیچی کرد و کبر ورزید و از زمره‌ی کافران شد. «وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلَائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ أَبَىٰ وَاسْتَكْبَرَ وَكَانَ مِنَ الْكَافِرِينَ [بقره/ 34] و [یاد کن] هنگامی که به فرشتگان گفتیم: به آدم سجده کنید، [پس] سجده کردند مگر ابلیس که سر پیچید و تکبّر ورزید و از کافران شد.»

پی‌نوشت:

[1]. موجودات غیرارگانیک، محمدعلی طاهری، انتشارات گریگور ناتوانسی، ارمنستان، ص 14.
[2]. همان، ص 13.
[3]. همان.
[4]. همان، ص 14.
[5]. انسان و معرفت، محمدعلی طاهری، انتشارات گریگور ناتوانسی، ارمنستان،ص 220.