پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ قاطبه متون صوفیه، اولین صوفی را ابوهاشم کوفی معرفی می‌کنند و اعتقاد دارند که اولین کسی که بدین نام مشهور گشت، ابوهاشم کوفی بود. در این میان روایاتی در مذمت ابوهاشم کوفی از جانب اهل بیت (علیهم السلام) صادر شده است که نشانگر شروع جریانی انحرافی توسط شخصی است که عقیده‌ای فاسد داشته است.

مشهور بر آن هستند که تصوف در نیمه قرن دوم بوجود آمد. ایشان اولین کسی را که به صوفی مشهور شد را "ابوهاشم کوفی" می‌دانند. ابوهاشم عثمان بن شریك كوفی، از صوفیان مشهور قرن دوم هجری است. تاریخ وفات ابوهاشم به درستی مشخص نیست. وی تا اواسط خلافت مهدی عباسی (158-169 ق) در قید حیات بوده و چند سال پس از سفیان ثوری در گذشته است. تاریخ درگذشت او را از 150 تا 162 قمری نوشته‌اند.

خواجه عبدالله انصاری نیز در کتاب "طبقات الصوفیه" خود به این مساله تصریح می‌کند: «بِکُنیَت معروفست. از شیخ الاسلام شنودم کرم اللّه وجهه کی گفت: اول کسی که او را صوفی گفتند بوهاشم صوفی است شیخ بوده بشام و بِأصل کوفیست و بکنیت معروفست، در ایام سفیان ثوری بوده.»[1] عبدالرحمن جامی (متوفی 898 هجری) ضمن اطلاق نام اولین صوفی به ابوهاشم معاصر سفیان ثوری (متوفی 161 هجری) می‌نویسد: «اولین خانقاهی كه برای صوفیان بنا كردند، آن است كه به رمله شام كردند».[2] پس از جامی، احمد امین رازی (متوفی 1010هجری) نیز می‌نویسد: «ابوهاشم اول كسی است كه خانقاه جهت صوفیان ساخته و مولوی الجامی نیز در نفحات اول ذكر او نموده...».[3] کیوان قزوینی صوفی مستبصر در این زمینه می‌گوید: «اولین کسی که زیر بار این ننگ و بدعت رفت، ابو هاشم کوفی بود که رنج ها به خود داد تا عرّاده صوفی به راه افتاد.»[4] دکتر زرین‌کوب در این‌باره می‌گوید: «از جمله زهاد عراق در این زمان (قرن دوم هجری قمری) ابوهاشم کوفی بود که گویند در بین مسلمین اولین کسی که به نام صوفی مشهور شد، او بود.»[5]

این درحالی است که امام حسن عسگری (علیه السلام) درباره ابوهاشم کوفی می‌فرمایند: «سُئل جدّي أبو عبداللَّه جعفر بن محمّد عليهما السلام عن حال عثمان بن شريك الصوفيّ أبي هاشم الكـــوفي، فقال: «إنّه كان فاسد العقيدة جدّاً، وهو الذي ابتدع‏ مذهباً يُقال له: التصوّف، وجعله مفرّاً لعقيدته الخبيثة.[6] از جدم امام صادق (علیه السلام) از حال عثمان بن شریک کوفی سوال شد، ایشان فرمودند: او جدا فاسد العقیده است و کسی است که مذهبی را به نام تصوف بنیان نهاد تا مفری برای عقیده خبیث خود قرار داده باشد.»

اما صوفیانی که نمی‌توانستند با احادیث ائمه (علیهم السلام) مقابله کنند دست به توجیه حدیث مذکور زده و صوفی بودن ابوهاشم را برخلاف اسلاف و گذشتگان خود –که او را اولین صوفی نام نهادند- انکار کرده‌اند: «حدیث ذم ابوهاشم و بودن او فاسد العقیده ضرری به جایی نمی‌رساند چه بسیار کس که در زمره مسلمین‌اند و اسلام از آنها بری است و این دلیل بر ذم اسلام نمی‌شود و سابقا مذکور شد که اتصال هیچ یک از سلاسل به ابوهاشم نمی‌رسد و از ظاهر این خبر چنان مستفاد می‌شود که وی معتقد به تصوف هم نبوده، بلکه گریزگاه خود قرار داده و عقیده فاسده خود را می‌خواسته در تصوف اختراعی خود پنهان دارد.»[7]

اینکه زین العابدین شیرازی در طرائق الحقائق -که از منابع معتبر صوفیه امروزی محسوب می‌شود- گفته است فاسد العقیده بودن ابوهاشم "ضرری به جایی نمی رساند" سخنی نابجاست، چرا که در متن حدیث صریحا عنوان شده "ابوهاشم، مذهبی به نام تصوف را بنیان نهاد"، ضمن اینکه اعتراف بزرگان صوفیه از جمله جامی و خواجه عبدالله انصاری و محققین این رشته، ابوهاشم را اولین صوفی نام نهاده‌اند. بنابراین می‌توان اینگونه نتیجه گرفت که تصوف توسط شخصی فاسد العقیده تاسیس شد و همو مورد مذمت امامان معصوم هم عصر خود بوده است.

پی‌نوشت:

[1]. انصاری هروی عبدالله، طبقات الصوفیه، مصحح سرور مولایی محمد، توس، 1386، ص 10
[2]. جامی نورالدین عبدالرحمن، نفحات الانس من حضرات القدس، سخن، 1394،  ص 32 – 31
[3]. هفت اقلیم، رازی، ج 1، چاپ علمی، تهران، به اهتمام جواد فاضل، ص 112
[4]. کیوان قزوینی عباسعلی، استوارنامه، به اهتمام محمود عباسی، راه نیکان، 1387،  ص22
[5]. زرین‌کوب عبدالحسین، ارزش میراث صوفیه، امیرکبیر، تهران، 1392، ص 54
[6]. حديقة الشيعة، ص563-564؛ طرائق الحقائق ج1 ص209؛ منهاج البراعه علامه خوئی، ج14 ص8
[7]. شیرازی محمدمعصوم(معصوم علیشاه)، طرائق الحقائق، تصحیح محجوب محمدجعفر، سنایی، تهران، 1382، ص 210