پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ یکی از مسائلی که در نزد تصوف، خصوصا تصوف قدیم، خیلی نمود داشت و با روش و منش ائمه‌ی معصومین(علیهم‌السلام) در تضاد بود، مسئله‌‌ی زهد افراطی در بین آنان بود، که خیلی بر خود سخت می‌گرفتند، به‌گونه‌ای که نعمت‌های حلال حق‌تعالی را بر خود حرام دانسته و تا حد افراط، مثل دوری از خانواده و جامعه پیش می‌رفتند. در حالی که انسان برای رسیدن به کمال، باید ارزش‌های انسانی را به طور هماهنگ در خود پرورش داده و از هر گونه افراط و تفریط جلوگیری کند.
حسن بصری می‌گويد: «هفتاد كس از صحابه‌ی رسول را ديدم كه هيچ كس جز بك جامه نداشت و هرگز ميان خويش و ميان خاك حجاب قرار ندادند، پهلو بر خاك خوابیده و آن جامه برخويشتتن افكندند.»[1]
خداوند متعال در قرآن، این عده از افراد را که به چنین زهد افراطی روی آورده و نعمت‌ها و زینت‌های حلال را بر خود حرام کنند، سرزنش کرده و فرموده است: «قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَه اللَّهِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّیبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِی لِلَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیاه الدُّنْیا خَالِصَه یوْمَ الْقِیامَه كَذَلِكَ نُفَصِّلُ الآیاتِ لِقَوْمٍ یعْلَمُونَ.[اعراف/32] اى پيامبر بگو زيورهايى را كه خدا براى بندگانش پديد آورده و نيز روزی‌های پاكيزه را چه كسى حرام گردانيده، بگو اين نعمتها در زندگى دنيا براى كسانى است كه ايمان آورده‏‌اند و روز قيامت خاص آنان می‌باشد، اين گونه آيات خود را براى گروهى كه مى‌دانند به روشنى بيان مى‌‏كنيم.»
در زمان پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) و سایر ائمه‌ی معصومین(علیهم‌السلام) افرادی بودند که در زندگی خود به زهد انحرافی روی آورده بودند، که اهل بیت(علیهم‌السلام) با این زهد انحرافی به مبارزه برخاستند، تا حد اعتدال آن را در جامعه به وجود بیاورند. عبدالحسین زرین‌کوب درباره‌ی زهد پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) و منع وی از زهد انحرافی، ریاضت و رهبانیت می‌نویسد: «در مکه بنا به موقعیت آن روز، سیرت پیغمبر(صلی الله علیه و آله) تا حدی سیرت اهل زهد بود، که گاه مستغرق در عزلت و تفکر و گاه دل‌بسته انقطاع و عبادت می‌شد. اما در مدینه با آنکه از تفکر و عبادت و تفکر و عبادت نکاست، به احوال معیشت امور دنیوی نیز توجه تمام می‌ورزید و چون در این دوره، مخصوصاً به تأسیس مدینه اسلامی و تنظیم معیشت مسلمین نظر داشت، آنها را از استغراق و ریاضت و گرایش به رهبانیت منع کرد، چنان‌که عبدالله بن عمرو بن عاص را که می‌خواست در تمام سال روزه بگیرد، نهی نمود و عثمان بن مظعون را که درصدد بود ترک زن و فرزند بگوید و به سیروسفر پردازد نیز از این کار بازداشت.»[2]
ممکن است برای بعضی‌ها این سؤال پیش بیاید که اهل‌بیت خصوصا حضرت رسول(صلی الله علیه و آله) و حضرت علی(علیه‌السلام) چگونه دیگران را از زهد منع می‌کردند در حالی که خودشان، از جمله زاهدترین مردم عصر خویش بوده اند. شهید مطهری، حکمتهای مختلفی از زهد آنان را بیان کرده و در این‌باره می‌فرماید: «فرق است بین آن امور که مربوط به عقیده و یا اخلاص و یا رابطه ی انسان با خدای خودش است و بین این امر که مربوط به انتخاب معیشت است. اینکه رسول خدا و علی مرتضی، بر خود در غذا و لباس و مسکن و غیره سخت می‌گرفتند، نه از این جهت است که توسعه در زندگی، بالذات، زشت و ناپسند است، بلکه مربوط به چیزهای دیگر بوده است. یکی مربوط بوده به وضع عصر و زمان ایشان که برای عموم مردم وسیله فراهم نبود، فقر عمومی زیاد بود، در همچون اوضاعی، مواسات و همدردی اقتضا می‌کرد که به کم قناعت کنند و مابقی را انفاق کنند. بعلاوه، آنان در زمان خود زعیم و پیشوا بودند، وظیفه زعیم و پیشوا که چشم همه به او است با دیگران فرق دارد.»[3]
استاد مطهری در کتاب حق و باطل، نسبت به زهد حضرت امیرالمؤمنین(علیه‌السلام) می‌گوید: «زهد علی (علیه‌السلام)، همدردی بود. همدردی، انسانیت است. او از حق صددرصد مشروع خودش هم استفاده نمی‌کرد. برای خودش به اندازه‌ی یک سرباز، فقط از بیت‌المال، حقوق قایل بود، ولی در همان هم قناعت می‌کرد و حاضر نبود با شکم سیر بخوابد. می‌فرمود: آیا من با شکم سیر بخوابم، در حالی که در اطراف من، شکم گرسنه هست؟ من نمی‌توانم با شکم سیر بخوابم. حضرت علی(علیه‌السلام)، زاهدی نبود که یک گوشه افتاده باشد و اسم انزوا را، زهد بگذارد. علی، مردی بود که بیش از هر کسی وارد اجتماع می‌شد وفعالیت اجتماعی و تولید ثروت می‌کرد، ولی ثروت در کف او قرار نمی‌گرفت، ثروت را اندوخته و ذخیره نمی‌کرد.»[4]
بنابراین زهد حقیقی و اسلامی، که شیوه‌ی معصومین(علیهم‌السلام) بود، بی‌اعتنایی به دنیا، کم خرج بودن و ساده زندگی کردن، تعلق نداشتن به تشریفات زاید و عدم تجمل‌گرایی است که یک زاهد حقیقی، علاوه بر استفاده کردن از نعمت‌های حلال خداوند، باید جامعه‌گرایی و مسئولیت‌پذیری نسبت به افراد را سرلوحه‌ی زندگی خود قرار دهد و از انجام عبادت‌های مفرط و طاقت فرسا و از مردم و جامعه دوری کردن، اجتناب کند.

پی‌نوشت:

[1]. غزالی، كيميای سعادت، به كوشش خديوجم، مركز انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ هشتم،1378 ، ج2، ص 449.
[2]. زرین‌کوب، عبدالحسین، ارزش میراث صوفیه، امیرکبیر، تهران، ۱۳۷۳، چ ۷، ص ۴۴.
[3]. مطهری، مرتضی، بیست گفتار، انتشارات صدرا، تهران، ص 147- 148.
[4]. مطهری، مرتضی، حق و باطل، انتشارات صدرا، تهران، ص 129-130.