پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ همان‌طور که می‌دانید همه‌ی فرق اهل سنت، چهار خلیفه‌ی راشدین (ابوبکر، عمر، عثمان و امام علی) را قبول دارند. اما اعتقاد به تربیع خلفاء (چهار خلیفه) از قرن سوم به بعد و با تلاش‌های احمد بن حنبل رئیس و پیشوای حنابله صورت پذیرفت، زیرا تا قبل از آن، اکثر مسلمانان با تبعیت از حاکمان اموی، قائل به سه خلیفه بودند (ابوبکر، عمر و عثمان)، و از ایام خلافت امام علی (علیه السلام) با عنوان «دوران فتنه» یاد می‌کردند و برای حضرت هیچ قداستی قائل نبودند.[1]
در این مقاله به بررسی روش احمد بن حنبل در تثبیت عقیده «چهارخلیفه» در بین مسلمانان اهل سنت پرداخته می‌شود، و در مقام پاسخ‌گویی به این سوال است، که چگونه احمد بن حنبل توانست، در فضای عثمانی‌گری و عداوت با حضرت امیر، نظریه «تربیع» را تثبیت کند؟
احمد بن حنبل عقیده «تربیع» را در دو مرحله انجام داد:
مرحله اول: سهل‌انگاری در نظریه تربیع:
احمد بن حنبل چون با جو عمومی در میان مسلمانان، که غالباً عثمانی بودند، آشنا بود. او به یک‌باره عقیده به «تربیع» را مطرح نکرد، زیرا واهمه داشت، اگر یکدفعه عقیده «چهار خلیفه» را اعلام کند، مردم بر علیه او شورش کنند؛ از این جهت ابتدا برای هماهنگی بیشتر با عثمانیان، می‌گفت: اعتقاد به سه خلیفه کافی است، و اگر کسی این اعتقاد را داشته باشد «سنی» است، اما در صورتی که فردی نام امام علی (علیه السلام) را نیز بر خلفاء بیفزاید، اشکالی ندارد. در روایتی که از عبدالله بن حنبل نقل شده است، این سخن به خوبی قابل توجیه است. احمد می‌گوید: «عقیده ما، فضیلت و برتری ابوبکر، عمر و عثمان بر دیگران است. اما به کسی‌که علی (علیه السلام) را خلیفه چهارم بداند، نیز ایرادی نمی‌گیریم، زیرا علی از نزدیکان و داماد پیامبر (صلی الله علیه و آله) است.[2]
احمد برای تثبیت خلافت امام علی در بین مسلمانان، ابتدا شروع به ذکر فضایل امام علی (علیه السلام) کرد و کتاب «مسند» وی در این‌باره گویاست. به این‌ترتیب احادیث و فضایل حضرت را به کتب حدیثی اهل سنت بازگرداند. در نقلی آمده است: «شخصی از احمد پرسید: اگر کسی بگوید: «ابوبکر، عمر، عثمان و علی» به نظر تو سنی است؟ احمد پاسخ داد: بله سنی است، زیرا درباره علی (علیه السلام) فضایلی نقل شده است، که از شنیدن آن گویی پوست بدن کنده می‌شود، مانند حدیث منزلت: (انت بمنزلة هارون من موسی.) منزلت تو نسبت به من مانند نسبت هارون به موسی است.»[3]
مرحله دوم: سخت‌گیری در رابطه با عقیده تربیع:
احمد بن حنبل اگر چه به‌مناسبت عقاید عموم مردم که عثمانی بودند، بر نظریه خلافت امام علی (علیه السلام)، به‌عنوان خلیفه چهارم سخت نمی‌گرفت؛ اما برخی از مواقع که امکانش بود، بسیار محکم از این عقیده دفاع می‌کرد. وی می‌گفت: «من لم یربع بعلی فهو اضل من حمار اهله.[4] اگر کسی علی را چهارمین نداند، از الاغش گمراه‌تر است.» به این ترتیب با تلاش‌هایی که احمد بن حنبل کرد، توانست فضایل امام علی (علیه السلام) و نظریه تربیع را در بین اهل سنت تثبیت کند.

پی‌نوشت:

[1]. نقش احمد بن حنبل در تعدیل تفکر عثمانیه
[2]. عبدالله بن احمد، السنه، ج2، ص573،590؛ به نقل از مقاله رسول جعفریان، نقش احمد بن حنبل در تعدیل مذهب اهل سنت، مجله هفت آسمان، شماره5، سال1379، از صحفه 145-176.
[3]. احمد بن حنبل حدیث «انت بمنزله هارون من موسی» و احادیث فراوان دیگری در فضیلت امام علی (علیه السلام) را در کتاب فضائل الصحابه، در موارد مختلفی بیان کرده است. «احمد بن حنبل، فضائل الصحابه، مؤسسة الرسالة،  بيروت، فضائل علی علیه السلام.»
[4]. ابن تیمیه، الفتاوی، ج35، ص18،19، به نقل از مقاله رسول جعفریان، نقش احمد بن حنبل در تعدیل مذهب اهل سنت، مجله هفت آسمان، شماره5، سال1379، از صحفه 145-176.
عدنان بن محمد بن عبدالله شلش، ابن تیمیه محدثا، دارالنفاس، اردن، ص398.