پایگاه جامع فرق ادیان و مذاهب_ یکی‌از ادله‌ عقلی که تناسخیان به آن تمسک کرده و آن‌را دلیل بر وجود تناسخ در ابدان تقریر کرده و ارائه داده‌اند «فرار از تعطیل» می‌باشد. استدلال مزبور در برخی کتاب‌ها[1] به گونه‌ای مطرح شده که یکی از مقدمات آن به مسئلۀ تعطیل در وجود بر می‌گردد. با توجه به این نکته می‌توان تقریر دیگری از استدلال ارائه داد که ذکر آن خالی از لطف نیست:
چگونگی استدلال:
مقدمه اول: نفس موجود است و آثار آن درک لذت‌ها و دردهاست؛
مقدمه دوم: وجود تعطیل‌بردار نیست؛ بلکه هر موجودی دارای فایده و اثر است؛
مقدمه سوم: پس نفس تا زمانی‌که موجود است باید  دارای لذایذ و آلام باشد؛
مقدمه چهارم: روح با مرگ از بدن مفارقت می‌کند و شکی نیست که وجود خود را از دست نمی‌دهد؛
مقدمه پنجم: به حکم دومقدمه، پس از مفارقت نیز باید دارای لذایذ و آلام باشد؛
مقدمه ششم: لذایذ و آلام تنها با قوه خیال قابل درک است؛
مقدمه هفتم: خیال مربوط به اجسام است؛
مقدمه هشتم: در نتیجه، روح باید به اجسامی تعلق گیرد که تنها در دنیای مادی وجود دارند؛
نتیجه: روح پس از مفارقت به اجسام مادی دیگر تعلق می‌گیرد که غیر از ابدان دیگر است و این روند هم‌چنان ادامه می‌یابد، و این نیست مگر تناسخ.
بررسی و نقد:
نقد اول: آثار نفس تنها به درک لذت‌ها و دردها اختصاص ندارد، بلکه آثار دیگری مانند ادراک و اندیشه نیز از آثار آن نفس است؛
نقد دوم: تعطیل عقلا محال نیست بلکه تنها تعطیل مطلق محال است؛ زیرا با حکمت خداوند متعال ناسازگار است. بنابراین اگر موجودی یک بخش از عمرش را معطل نماند کافی است تا تعطیل مطلق لازم نیاید؛
نقد سوم: مقدمه هفتم ابهام دارد؛ زیرا مراد مستدل از خیال روشن نیست؛ اگر قوه‌ای مغزی و جسمانی در نظر باشد با جسم مرتبط است و با مرگ نیز از انسان جدا می‌شود؛ چنان‌که مشائیان به آن اعتقاد دارند. اصل این مبنا مردود است؛ زیرا براهین زیادی بر تجرد خیال وجود دارد. ولی اگر قوه‌ای از قوای نفس باشد که عین نفس است در آن صورت خواهیم گفت چنین نیرویی هرگز از انسان جدا نمی‌شود.[2]

پی‌نوشت:

[1]. رجعت از دیدگاه متکلمان برجسته‌ی شیعی و رابطه‌ی آن با تناسخ، اصغر بهمنی، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه مفید، ص 229-238.
[2]. تناسخ از دیدگاه عقل و وحی، محمد تقی یوسفی، موسسه امام خمینی (رحمه‌الله)، قم، ص 75.