پایگاه جامع فرق ادیان و مذاهب_ تناسخ مسئله‌ای فلسفی است که در علم‌النفس کانون توجه قرار می‌گیرد و ادعای ضرورت یا استحاله‌ی آن نیز به دلیل عقلی نیازمند است. از این روی، تناسخیان برای اثبات تناسخ، به ادله‌ی گوناگون عقلی دست یازیده، تا بر ضرورت تناسخ استدلال کنند. یکی از ادله‌های عقلی که در این نوشته کانون توجه قرار می‌گیرد، مادی بودن نفس می‌باشد که تقریر آن چنین است:
نکته‌ی اتکای این دلیل بر مادی بودن نفس است؛ امری که مانع جدایی آن از بدن‌های مادی می‌شود؛ در نتیجه، نفس همیشه در بدن‌های مادی می‌ماند و نمی‌تواند از چرخه‌ی انتقال نفس به ابدان مادی خارج شود. استدلال به صورت منطقی چنین است:
چگونگی استدلال:
مقدمه اول: نفس امری مادی است؛
مقدمه دوم: امر مادی همیشه به ماده نیازمند است و بدون آن قوام ندارد؛
مقدمه سوم: نتیجه‌ی دو مقدمه‌ی پیشین این است که نفس همیشه نیازمند ماده بوده، بدون آن قوام ندارد؛
نتیجه: نفس پس از جدایی از هر یک از بدن‌ها به بدن دیگر منتقل می‌شود؛ و این همان تناسخ است.
بر این اساس نفس هیچ‌گاه نمی‌تواند بدون بدن به حیات خود ادامه دهد. بنابراین مرگ نمی‌تواند او را به تجرد از ماده برساند. در نتیجه، نفس با زوال یک بدن، به بدن دیگر نیاز دارد تا با آن به حیات خویش ادامه دهد. ملاصدرا در تبیین دلیل مذبور چنین می‌گوید: «بدان که سخیف‌ترین فلاسفه قائل به تناسخ در اظهار نظر، و کم‌سوادترینِ آن‌ها گروهی هستند که جدایی هیچ‌یک از نفوس را از بدن‌ها ممکن نمی‌دانند؛ زیرا معتقدند نفوس مادی و جرمی هستند و در اجساد حیوانات تردد دارند.»[1]
بررسی و نقد:
در استدلال مزبور مغالطه‌ی اشتراک لفظ صورت گرفته است. از این روی، حد وسط تکرار نشده است؛ زیرا مادی بودن نفس تنها در مقام فعل است نه در مقام ذات. بنابراین باید مقدمه‌ی نخست را این‌گونه تقریر کرد: «نفس در مقام فعل مادی است» که این مقدمه با کبرا هماهنگی ندارد و به اصطلاح حد وسط آن تکرار نشده است؛ چون در صغرا حد وسط چیزی است که در مقام فعل مادی است، در حالی‌که حد وسط در کبرا چیزی است که مطلقا مادی است و حتی ذاتا هم تجردی ندارد. حال اگر آن‌چه در صغرا به جای حد وسط نشسته، در کبرا قرار گیرد و حد وسط تکرار شود، کبرا ناتمام خواهد بود؛ زیرا چیزی که در مقام فعل مادی است همیشه به ماده نیاز ندارد؛ بلکه تنها در مقام فعل به ماده نیاز دارد و بنابراین بدون بدن هم می‌تواند به حیاتش ادامه دهد.[2]

پی‌نوشت:

[1]. الشواهد الربوبیة، صدر الدین شیرازی، مرکز نشر دانشگاهی، قم، 1360 ش، ص 337_338.
[2]. تناسخ از دیدگاه عقل و وحی، محمد تقی یوسفی، نشر مؤسسه امام خمینی(رحمه‌الله)، ص 72.