پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ بسیار دیده می‌شود که در بررسی قضیه‌ی فتح ایران به دست سپاه عرب، افراط و تفریط‌هایی رخ داده و حقیقت پوشانده می‌شود. مخصوصاً از سوی جریانات باستانگرای افراطی که این فتوحات را جولانگاهی برای رفتارهای نژادپرستانه‌ و انتقام‌جویی‌های خود قرار داده‌اند. سابقاً بیان کردیم که بسیاری از نواحی ایران با صلح به دست عرب فتح شد. از جمله این سرزمین‌ها، آذربایجان بود که در این نوشتار به حکایت فتح آن در عصر خلافت عمر بن خطاب می‌پردازیم. 
پس از اینکه همدان به دست سپاهیان عرب فتح شد، عمر دستور حرکت به سمت آذربایجان را صادر نمود. سپاه عرب به سمت آذربایجان روانه شد. این سپاه در میانه‌ی راه با اسفندياذ پسر فرخزاد مواجه شد و این نخستین مواجهه‌ ی دو لشکر بود. درگیری‌های رخ داد و در پایان اسفندياذ(فرمانده ایرانی) شکست خورد و به اسارت درآمد. هنگامی که اسفندیاذ اسیر شد به فرمانده عرب(بکیر بن عبدالله) گفت: «شما عربان جنگ را دوست می‌دارید یا صلح را؟» بکیر پاسخ داد: «صلح را». اسفندیاذ گفت که پس مرا نزد خود نگه دار تا همراه تو باشم. چه اینکه اگر من نزد تو نباشم، مردم آذربایجان به کوهستان‌ها فرار می‌کنند. (مرا نزد خود نگه دار تا مردم مرا ببینند و احساس امنیت کرده و با شما صلح کنند). پس بكير بن عبدالله، اسفندياذ را پيش خود نگه داشت و مردم نیز حاضر شدند با سپاه عرب صلح کنند و فقط برخی قلعه‌‏ها راضی به صلح نشدند که آنان نیز پس از مدتی فتح شدند. به این ترتیب مسلمین به آذربایجان وارد شدند. 
عمر نیز پس از فتح آذربایجان، عتبة بن فرقد را والی آن ناحیه قرار داد. پس از فتح آذربایجان نیز برخی تلاش کردند تا با ایجاد درگیری، سپاه عرب را از آذربایجان بیرون برانند، از جمله بهرام پسر فرخزاد که بر سر راه عتبة بن فرقد کمین کرد و خواست او را بکشد، اما خود کشته شد (و یا فرار کرد) و اسفندیاذ نیز پیمان صلح دائمی با سپاه عرب برقرار نمود و بدین ترتیب آذربایجان با این صلح نهایی، به تصرف سپاهیان عرب درآمد. 
عتبة بن فرقد ميان خويش و مردم آذربايجان قراردادی مكتوب نوشت: «به نام خداى رحمان رحيم، اين امان‌نامه‌ای است كه عتبة بن فرقد عامل عمر بن خطاب، به مردم آذربايجان مى‏‌دهد، از دشت‌ها و كوه‌ها و دره‏‌ها و اهل همه‌ی دين‌ها، كه‏ جان‌‌ها و مال‌ها و آیین‌های مذهبیِ همگان در امان است، به شرط آنكه جزيه دهند به قدر توانشان. بر كودك و زن بيمارى كه چيزى از دنيا به كف ندارد، و عابد خلوت‏‌نشين كه چيزى از دنيا به كف ندارد، جزيه نيست. امان براى مردمان است و هر كه تحت سرپرستی آنان باشد. بايد مسلمانِ سپاهى، مسلمانان را راهنمايى كنند. هر كس از مردم كه عضو سپاه شود، جزيه‌ی آن سال از او برداشته می‌شود و هر كه عضو سپاه نباشد، مانند دیگران جزیه باید دهد و هر كه بخواهد برود در امان باشد، تا به پناه خود برسد». 
نکته‌ی قابل توجه در این میان، تلاش سپاهیان عرب برای فتح شهرها بدون جنگ بود. چنانکه گفته شد و به تعبیر ابوعلی بلعمی (وزیر دولت سامانیان) «پس اين عتبة بن فرقد از يك سوى آذربايگان برفت و بكير بن عبداللّه از يك سوى، و نخستين كسى كه پيش بكير آمد ملكى بود از ملوک آذربايگان، نام او اسفنديار، و بكير او را اسير كرده بود. و آن شهرها كه گرداگرد او بود هنوز نگرفته بودند، و اسفنديار او را گفتا: كدام دوست‌تر دارى كه اين شهرهاى آذربايگان به صلح بگشايى يا به جنگ؟ گفتا: به صلح». همین گونه هم شد. مردم آذربایجان اکثراً با سپاه عرب صلح نمودند، دادنِ جزیه (مالیات) را پذیرفتند و جان و مال و ناموسشان در امان ماند. در حقیقت آذربایجان که سالیانی دراز تحت ظلم و ستم شاهان ساسانی و موبدان ززتشتی قرار داشتند، حکومت عرب (و یا بهتر است بگوییم حکومت اسلام و ورود مسلمین) را بر حکومت ساسانی ترجیح دادند و به همین سبب حاضر به جنگ با عربان نشدند.

طبری تاریخ‌نگار ایرانی متوفای 310 هجری در تاریخ مشهور خود[1]، ابوعلی بلعمی، تاریخ‌نگار ایرانی متوفای 329 هجری در مکتوبات تاریخی خود[2]، احمد بن على بن مسكويه، تاریخ‌نگار ایرانی متوفای 421 هجری در تجارب الامم[3]، ابن اثیر جزری متوفای 630 هجری در «الکامل فی التاریخ»[4]، ابی‌الفداء اسماعيل بن كثير الدمشقی، متوفاى 774 هجری در «البدایة و النهایة»[5]، ابن خلدون متوفای 808 هجری در تاریخ خود[6] و ياقوت الحموی متوفای 626 هجری در «معجم البلدان»[7] ماجرای این فتح را نقل کرده‌اند. برخی منابع تاریخی، بیانگر این نکته هستند که مدتی پیش از این صلح نهایی نیز برخی از صحابه همچون حذیفة بن الیمان و مغیرة بن شعبة نیز درگیری‌هایی در مرز آذربایجان با مرزبان این ناحیه داشته‌اند که البته آن درگیری‌ها نیز به صلح موقتی انجامیده بود[8]. آنچه گفته شد همه در زمان خلافت عمر بن خطاب صورت گرفت. نامه‌ی حضرت علی (علیه السلام) به فرماندار آذربایجان نیز بر همگان روشن است که ایشان به فرماندار آذربایجان امر کردند که جان و مال و ناموس مردم را محترم بشمار و از آزار آنان پرهیز کن[10]. این همان حقیقتی است که برای آریاگرایان نژادپرستِ افراطی قابل تحمل نیست! 

پی‌نوشت:

[1]. محمد بن جرير طبرى‏، تاريخ الامم و الملوك (تاريخ الطبري‏)، بيروت: روائع التراث العربى، ۱۹۶۷. ج ‏4، ص 153-155
و تاريخ طبری، ترجمه ابو القاسم پاينده‏، تهران: انتشارات اساطير، ۱۳۷۵. ج‏ 5، ص 1979-1981
[2]. تاریخ بلعمی، تهران: انتشارات سروش، ۱۳۷۸. ج ‏3، ص 529-530
[3]. احمد بن على بن مسكويه‏، تجارب الامم‏، تهران: انتشارات سروش، 1379. ج ‏1، ص 400-399
[4]. و ابن اثير جزرى، تاريخ كامل بزرگ اسلام و ايران، ترجمه: عباس خليلى، ابو القاسم حالت‏، تهران: انتشارات مؤسسه مطبوعات علمى‏، ۱۳۷۱. ج‏ 9، ص 39-40
ابن اثير جزرى، الكامل في التاريخ، بيروت‏، دارالصادر، ۱۹۶۵. ج‏ 3، ص 27-28
[5]. ابوالفداء اسماعيل بن كثير الدمشقي، البدایة و النهایة، بیروت: دار إحياء التراث العربي، 1988. ج 7، ص 138
[6]. تاريخ ابن خلدون، بيروت: دار احياء التراث العربي، ج 2، ص 119
[7]. یاقوت حموی، معجم البلدان، بيروت: دار الفكر، ج 1، ص 130-129
[8]. یاقوت حموی، همان، ج 1، ص 129
[9]. نهج البلاغه، خطبه 3 (مشهور به خطبه شقشقیة)، قم: انتشارات دارالهجرة، ص 48
[10]. بنگرید به مقاله «نامه ها و سخنان حضرت علی (ع) درباره ی مردم ایران»