پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ اعتقاد همه مسلمانان درباره عالم برزخ این است که در میان عالَم دنیا و جهان آخرت، عالَم سومی به نام عالَم برزخ وجود دارد که ارواح همه انسان‌ها پس از مرگ تا روز قیامت (یا دمیدن اسرافیل در شیپور خود برای بار اول) در آن قرار می‌گیرند. مسلمانان این اعتقاد را از این آیه «و پشت سر آنها (پس از مرگ) برزخی است تا روزی که برانگیخته شوند!»[1] اخذ کرده‌اند؛ به زندگی اموات و ارواح آنان در عالم برزخ، حیات و زندگی برزخی گفته می‌شود که در بهشت و جهنم برزخی ادامه حیات می‌دهند. آیات و روایات، ارواح مردگان را در عالم برزخ دارای حیات دانسته است.

دسته‌ای از آیات، به زنده بودن برخی گروه‌ها مانند: «شهیدان»، پس از مرگ اشاره دارند؛ مانند آیه: «هرگز کسانی را که در راه خدا کشته شده‌اند، مرده مپندار؛ بلکه زنده‌اند که نزد پروردگارشان روزی داده می‌شوند».[2]

آیه: «(و به این مرد با ایمان پس از کشته شدن، در عالم برزخ) گفته شد: بیا داخل بهشت شو، گفت: ای کاش ملّت من هم (از این نعمت بزرگ) آگاه بودند».[3] علامه طباطبایی، این آیه و آیه: «و به آنها که در راه خدا کشته می‌شوند، مرده نگویید! بلکه آنان زنده‌اند، ولی شما نمی‌فهمید!»[4] را از ادله وجود برزخ و حیات برزخی دانسته و می‌نویسد: «منظور از بهشت در آن، بهشت برزخی است، نه بهشتِ آخرت».[5]

آیه: «بگو: [هر کاری می‌خواهید] بکنید، که به زودی خدا و پیامبر او و مؤمنان در کردار شما خواهند نگریست و به زودی به سوی دانای نهان و آشکار بازگردانیده می‌شوید».[6] در این آیه، «س» در کلمه «فَسَیری» برای خدا، پیامبر و مؤمنان یکسان به کار برده شده که خداوند اکنون به حال موجودات آگاه است، علم رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله و مؤمنان مورد اشاره آیه نیز همین گونه و فعلی است. چون همه مؤمنان دارای چنین علمی نیستند، منظور آیه، تعدادی از مؤمنان است که برترین مصادیق آن، اهل‌بیت علیهم‌السلام هستند؛ در تفسیر نمونه آمده است: «بر اساس این آیه، پیامبر و برخی از مؤمنان (امامان) از حال انسان‌ها باخبرند».[7]

دسته‌ای از آیات، از گفتگوی فرشتگان با اموات حکایت دارند: «همان‌ها که فرشتگان (مرگ) روحشان را می‌گیرند در حالی که پاک و پاکیزه‌اند؛ به آنها می‌گویند: سلام بر شما! وارد بهشت شوید به خاطر اعمالی که انجام می‌دادید!»[8] «کسانی که فرشتگان (قبض ارواح)، روح آنها را گرفتند، در حالی که به خویش ستم کرده بودند، به آنها گفتند: «شما در چه حالی بودید؟ (و چرا با اینکه مسلمان بودید، در صفِ کفّار جای داشتید؟!)» گفتند: «ما در سرزمین خود، تحت فشار و مستضعف بودیم». فرشتگان‌ گفتند: «مگر سرزمین خدا، پهناور نبود که مهاجرت کنید؟!» آنها (عذری نداشتند و) جایگاهشان دوزخ است و سرانجام بدی دارند».[9]

دسته‌ای از آیات به بهشت و جهنم برزخی اشاره دارند:
«(آری! سرانجام) همگی به خاطر گناهانشان غرق شدند و در آتش دوزخ وارد گشتند و جز خدا یاورانی برای خود نیافتند!»[10]
«(اینک که در عالم برزخند) آنها صبح و شام بر آتش دوزخ عرضه می‌شوند و چون روز قیامت بر پا شود (خطاب آید که) فرعونیان را به سخت‌ترین عذاب (جهنم) وارد کنید* و (یاد آر) وقتی که در آتش دوزخ با هم به احتجاج و مجادله برآیند، ضعیفان ملّت به پیشوایان گردنکش خود می‌گویند: ما (در دنیا) پیروی شما کردیم (که گمراه شدیم) آیا می‌توانید امروز شما هم به عوض آن، از آتش عذاب ما بکاهید؟»[11]

برخی از آیات نیز از حیات برزخی پیامبران حکایت دارند و به آنان سلام می‌کند: «سلام بر نوح در میان جهانیان باد!»[12] «سلام بر ابراهیم!»[13] «سلام و تحیّت بر موسی و هارون!»[14] «سلام بر الیاسین!»[15] «و سلام بر رسولان!»[16] و «خدا و فرشتگانش بر پیامبر درود می‌فرستند؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید، بر او درود فرستید و سلام گویید و کاملاً تسلیم (فرمان او) باشید».[17]

بنابراین از دیدگاه اسلام، مرگ، فنا و نابودی نیست، بلکه انتقال از عالمی به عالم دیگر است و اگر حیات انبیاء پذیرفته نشود، خطابات قرآنی به انبیاء پیشین مانند سلام بر آنان و امر قرآن به مؤمنان به صلوات بر پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله  و ... بی‌ثمر خواهد بود.

پی‌نوشت:
[1]. سوره مؤمنون، آیه ۱۰۰.
[2]. سوره آل‌عمران، آیه ۱۶۹.
[3]. سوره یس، آیه ۲۶.
[4]. سوره بقره، آیه ۱۵۴.
[5]. المیزان، علامه طباطبایی، ج۱، ص۲۴۷ و ج۱۷، ص۷۹-۸۰.
[6]. سوره توبه، آیه ۱۰۵.
[7]. تفسير نمونه، مکارم شیرازی، ج‏۸، ص۱۲۶.
[8]. سوره نحل، آیه ۳۲.
[9]. سوره نساء، آیه ۹۷.
[10]. سوره نوح، آیه ۲۵.
[11]. سوره غافر، آیه ۴۶-۴۷.
[12]. سوره صافات، آیه ۷۹.
[13]. سوره صافات، آیه ۱۰۹.
[14]. سوره صافات، آیه ۱۲۰.
[15]. سوره صافات، آیه ۱۳۰.
[16]. سوره صافات، آیه ۱۸۱.
[17]. سوره احزاب، آیه ۵۶.