پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ عیلامیان (ایلامیان)، قومی قدرتمند بوند که در گستره‌ی جنوب غربی فلات ایران سکونت داشتند. آنان سرزمین خود را هَل‌تَمتی (یعنی سرزمین خدایان) می‌نامیدند که واژه «عیلام» صورت اکّدی هلتمتی است. آنان از حدود 8000 سال قبل از میلاد در ایران ساکن بودند و قلمرو حکومت آنان شامل خوزستان، لرستان، ایلام کنونی و حتی کناره‌های کویر مرکزی ایران و سواحل خلیج فارس و از شرق تا سیستان امروزی و از غرب به بین النهرین هم می رسید[1]. در نهایت جامعه‌ی عیلامی و تمدن آنان پس از هزاران سال، در سال 645 پیش از میلاد به دست آشوریان نابود شد[2]. این تمدن افت و خیز فراوانی در تاریخ خود داشت و نقاط مبهم و رکود سیاسی اجتماعی هم در تاریخ آنان زیاد رخ داده بود، اما بی‌شک از درخشان‌ترین تمدن‌های جهان باستان بوده است[3]. اما نکته‌ای قابل توجه درباره‌ی آنان وجود دارد و آن هم موضوع «بت پرستی» این قوم است. متأسفانه برخی جریانات شعارزده و متوهّم باستانگرا، مدعی هستند که ایرانیان هیچ‌گاه بت‌پرست و یا مشرک نبودند و همواره یکتاپرستی سرلوحه‌ی زندگانی‌شان بود! از آنجایی که حقیقت مهم‌تر از هرچیز است، باید گفت که ادعای یکتاپرستی ازلی ایرانیان، دروغی بیش نیست. ایرانیان نیز همانند دیگر اقوام و ملل سابقه‌ی شرک و بت‌پرستی داشتند.
عیلامیان از لحاظ دینی بسیار معتقد بودند. اما دین و آیینِ آنان چیزی جز «چندگانه پرستی» از نوعِ بت‌پرستی نبود! پرستش الهه بانوها نیز در میان آنان رواج داشت که نشأت گرفه از جایگاه بالای مادران در میان آنان بود. عیلامیان به ماوراء‌الطبیعه و جادو معتقد بودند و حتی مارها را می‌پرستیدند[4]. از میان الهه‌های معروف عیلام باید به پینیکیر (الهه بانوی شهر شوش)، کیریریش (الهه بانوی سرزمین لیان در سواحل خلیج فارس و نزدیک بوشهر امروزی)، پَرتی (الهه بانوی منطقه‌ی انشان)، ایشنیکَرَب (الهه بانوی راهنمای مردگان)، نرونته (الهه بانوی پیروزی)، سیشوِم (الهه بانوی محافظ کاخ خدیان) و... اشاره کرد[5]. خدایان عیلام، از جمله اینشوشیناگ (خدای شوش، قاضی مردگان) و همسر کیریریش بود. ناهونته (خدای خورشید و خدای قانون)، هوم بَن (خدای خدایان و همسر کیریریش و پینیکیر)، شیموت (قاصد خدایان که در همه کشور پرستش می شد)، شَزی (خدای رودخانه و خدای ور آب) و...[6]. که از این میان، کیریریش و همسرش اینشوشیناگ بیشتر پرستش می‌شدند[7]. باید توجه داشت که این خدایان و الهه بانوها به صورت بت بودند، از آنجایی که بر اساس جدیدترین کشفیات، باستان‌شناسان دریافتند که یکی از آیین‌های مذهبی عیلامیان چنین بود که مجسمه‌ی خدایان (بت‌ها) را روی تخت روان قرار داده، و با نواختن موسیقی به سمت زیارتگاه‌ها حرکت می‌کردند[8]. همین امر نشانگر این است که خدایان عیلامی به صورت بت پرستش می‌شدند.
زیگورات چغازنبیل در عیلام کنونی اثری به جا مانده از این تمدن و مربوط به حدود 1300 سال ق.م است. زیگورات‌ها معابد عیلامیان و نماد تمدن آن‌ها بودند[9]. تصاویری از زیگورات چفازنبیل، معبد به جای مانده از عصر عیلامیان:

پی‌نوشت:

[1]. محمود حریریان، صادق ملک شهمیرزادی، ژاله آموزگار، نادر میرسعیدی (مجموعه‌ای از نویسندگان)، تاریخ ایران باستان، تهران: انتشارات سمت، 1388، ج 1  ص 135-136
رومن گیرشمن، ایران از آغاز تا اسلام، ترجمه محمد معین، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1372، ص 39
[2]. حریریان و دیگران، همان، ص 150
[3]. حریریان و دیگران، همان، ص 158-160-137
رومن گیرشمن، همان، ص 58
والتر هینتس، شهریاری ایلام، ترجمه پرویز رجبی، تهران: نشر ماهی، 1389، ص 157-177
[4]. حریریان و دیگران، همان، ص 153
[5]. حریریان و دیگران، همان، ص 155،154
[6]. حریریان و دیگران، همان، ص 155،154
[7]. گیرشمن، همان، ص 53
[8]. حریریان و دیگران، همان، ص 156
[9]. حریریان و دیگران، همان، ص 156