شاهنامه ماجرای حمله انوشیروان به روم را با جزئیاتی قابل توجه بیان کرده است که در ادامه بخش هایی از آن خواهد آمد. جنگ های ایران و روم طی سالیان متمادی و در چندین مرحله صورت گرفت. لیکن قبل از ورود به بحث می بایستی نکته ای بیان گردد و آن اینکه بر اساس منطق انوشیروان، مخالفین و منتقدین و حتی کسانی که وی را دوست نمی داشتند، از نژاد اهریمن  و سزاوار اعدام شمرده می شدند. [1] و اما بعد...

پس از مرگ قیصر روم ( امپراتور ژوستینین) فرزند وی به حکومت رسید. در آن زمان که انوشیروان به کهنسالی رسیده بود، نامه ای ظاهراً دوستانه و حاوی پند واندرز برای جانشین قیصر فرستاد. در یکی از بندهای نامه، انوشیروان چنین نوشت که «چه قيصر چه خاقان چو آمد زمان ، بخاك اندر آرد سرش بي گمان...» و در ادامه به او گفت که در صورت نیاز به کمک، حاضر است به رومیان یاری رساند:

شنيدم كه بر نامور تخت اوى
نشستى بياراستى بخت اوى‏

ز ما هرچ بايد ز نيرو بخواه
ز اسب و سليح و ز گنج و سپاه [2]

امپراتور جوان روم پس از خواندن نامه گمان کرد که انوشیروان در پی تحقیر اوست. لذا پاسخی تند و سراسر درشتی به انوشیروان نوشت و گفت:

بدو گفت قيصر نه من چاكرم
نه از چين و هيتاليان كهترم

زمهتر سبك داشتن ناسزاست
اگر شاه تو برجهان پادشاست ... [3]

انوشیروان پس از شنیدن این سخن عصبانی شد و قسم یاد کرد که مملکت روم را به آتش بکشد و هرآنچه می تواند در «به خاک و خون کشیدن» سرزمین رومیان دریغ نورزد:

كنم زين سپس روم را نام شوم
برانگيزم آتش زآباد بوم

بيزدان پاك و بخورشيد و ماه
به آذرگشسپ و بتخت و كلاه

دگر هرچه در پادشاهی اوست
ز گنج كهن بركند گاو پوست

نسايد سرتيغ ما را نيام
مگر دل ز رومی رسانم بكام [4]

انوشیروان چنین گفت: «من از اين پس روم را شوم مى‏ خوانم و از آن سرزمين آباد، آتش برمى‏ انگيزانم. سوگند به يزدان پاك و خورشيد و ماه و به آذرگشسپ و تخت و تاج، كه همه گنج هاى كهن آن پادشاهى را در پوست هاى گاو پر مى‏ كنم و از اين پس ديگر تيغ من در نيام نخواهد رفت مگر اين كه دل خود را از رومى به كام رسانده باشم.»[5] حمله انوشیروان به روم آغاز می گردد و سپاهیان ساسانی همچون دریایی مواج به روم می تازند:

سپاهي گذشت از مداين بدشت
که دريای سبز اندرو خيره گشت [6]

وقتی قیصر روم خبر حمله ایرانیان به روم را شنید سپاهی برای دفاع آماده کرد. در ادامه جنگی سخت در منطقه حلب رخ داد. که به کشته شدن بسیاری انجامید و در نهایت رومیان مجبور به تسلیم شدند. [7] و متعهد شدند هر ساله به دولت ساسانیان باج و خراج دهند. انوشیروان نیز رو به آن ها چنین گفت:

کسی کو بگردد ز فرمان ما
به پیچد دل از رای و پیمان ما

از آباد بومش برآریم خاک
ز گنج و زلشکر نداریم باک [8]

قبل از این ماجرا نیز انوشیروان علیه رومیان پیمان شکنی کرده؛ به سرزمینِ آنان حمله کرده بود.[9] در اثر تازش انوشیروان به روم درگیری و جنگ آغاز می شود. شاهنامه نیز دستاورد این نبرد را چنین بیان می دارد:

بخون آب داده همه تیغ را
بدان تیغ برنده مر میغ را

بهر سو ز رومی تلی کشته بود
وگر خسته از جنگ برگشته بود [10]

آری...! سپاهیان ساسانی شمشیر هایشان را با خون رومیان آب دادند. آن چنانکه هر سو کوهی از اجساد کشته شدگان رومی دیده می شد! آنگاه اندک بازمانده ی لشکریان رومی عقب نشینی کردند و به دژی پناه بردند. این دژ نیز به دست انوشیروان اشغال شد. مردم به سوی انوشیروان آمدند و به قتل عام بی گناهان اعتراض کردند و سپس تقاضای بخشش نمودند:

ازان دژ و آن شارستان مرد و زن
بدرگاه کسری شدند انجمن

که ایدر زجنگی سواری نماند
درین شارستان نامداری نماند

همه خسته و کشته شد بیگناه
گه آمد که بخشایش آید زشاه [11]

در یکی از مراحل ابتدایی این تازش نیز انوشیروان شهر آباد رومی را ویران نموده و بسیاری از رومیان را سر برید آن چنان که سراسر آن دژ پر از سرها و پاهاى بریده شده بود:

بگرد حصار اندر آمد سپاه
نديدند جايى بدرگاه راه‏

برو ساخت از چار سو منجنيق
بپاى آمد آن باره جاثليق‏

بر آمد ز هر سوى دژ رستخيز
نديدند جايى گذار و گريز

چو خورشيد تابان ز گنبد بگشت
شد آن باره ی دژ بكردار دشت‏

خروش سواران و گرد سپاه
ابا دود و آتش بر آمد بماه‏

همه حصن بى ‏تن سر و پاى بود
تن بى ‏سرانشان دگر جاى بود [12]

مردم بی گناه از سر درماندگی می گریستند و ناله سر می دادند، لیکن انوشیروان هرآنچه مردمان داشتند را غارت کرد. وی در هنگام قتل عام و در حین چپاول به هیچ کس رحم نکرد :

غو زينهارىّ و جوش زنان
بر آمد چو زخم تبيره زنان

ازیشان هرآنکس که پرمایه بود
به مردی و گنجش گرانمایه بود

ببستند و بر پیل کردند بار
خروش آمد و ناله ی زینهار

نبخشود برکس بهنگام رزم
نه بر گنج دینار هنگام بزم [13]

آری انوشیروان در ادامه تجاوز به خاک روم، به دژی دیگر رسید که پر بود از گنجینه ها. انوشیروان نیز دستور داد تا دژ را تیرباران کردند و آنجا را به آتش کشیدند و هر آنچه توانستند غارت کردند:

بفرمود تا تیر باران کنند
هوا چون تگرگ بهاران کنند

[بمردی سران باره را بستدند
به شهر و به دژ آتش اندر زدند

یکی جانور خود زلشکر نماند
بدان بوم و برخار و خاور نماند]

همه گنج قیصر بتاراج داد
سپه را همه بدره و تاج داد

برآورد ازان شارسان رستخیز
همه برگرفتند راه گریز [14]

گرچه در اثر تضرّع زنان و کودکان باقی مانده، انوشیروان بخشی از اموال غارت شده را برای بازماندگان این جنایت باقی گذاشت! پس از این تازش، قیصر روم از انوشیروان ترسید و تسلیم شد و گنج بسیاری به عنوان باج به انوشیروان داد. فردوسی از قول قیصر می گوید:

بیاوردم اینک همه گنج روم
که روشن روان بهتر از گنج و بوم [15]

در ادامه حال انوشیروان را بیان می دارد:

چو بشنید ازو این سخن شهریار
دلش گشت خرم چو باغ بهار

پذیرفت ازو هرچه آورده بود
اگر بدره ی زرّ و گر برده بود [16]

انوشیروان طلای بسیار به همراه بردگان از امپراتور روم غنیمت گرفت و قرار شد که قیصر هر ساله به انوشیروان مقداری معیّن باج دهد. این بود آنچه حکیم ابوالقاسم فردوسی در شاهنامه از کرامات و دادگری ها و فرّ و شکوه انوشیروان بیان داشت !

برای اطلاعات بیشتر می توان به شرح شاهنامه اثر استاد اقبال یغمائی [17] و نیز پژوهش دکتر میترا مهرآبادی [18] مراجعه نمود.

*************

پی نوشت :

[1]. نگاه کنید به مقاله « منطق انوشیروان در مواجهه با دگراندیشان و منتقدین »
[2]. شاهنامه فردوسی ، بر اساس نسخه چاپ مسکو ، ناشر: مؤسسه نور ، تهران ، ص 1147 ، بیت 41630-41633
[3]. همان ، ص 1148 ، بیت 41654
[4]. همان ، ص 1148 ، بیت 41670 به بعد...
[5]. میترا مهرآبادی ، شاهنامه کامل فردوسی به نثر پارسی ، انتشارات روزگار ، تهران ، ج 3، ص 42
[6]. شاهنامه فردوسی ، بر اساس نسخه چاپ مسکو ، ناشر: مؤسسه نور ، تهران ، ص 1148 ، بیت 41676
[7]. همان ، ص 1150 به بعد ، در فهرست: "آمدن فرستادگان قيصر نزد نوشين روان با پوزش و بشار" ، از بيت 41750
[8]. همان ، ص 1151 ، بیت 41775- 41776
[9]. نگاه کنید به مقاله « پیمان شکنی های متعدّد انوشیروان در تازش به روم »
[10]. شاهنامه فردوسی ، بر اساس نسخه چاپ مسکو ، ناشر: مؤسسه نور ، تهران ، ص 1052 ، بیت 38149-38151
[11]. همان ، ص 1053 ، بیت 38174- 38176
[12]. همان ، ص 1052-1051 ، بیت 38114-38119
[13]. همان ، ص 1052 ، بیت 38120-38124
[14]. همان ، ص 1052 ، بیت 38128-38131
[15]. همان ، ص 1055 ، بیت 38245
[16]. همان ، ص 1055 ، بیت 38247-38246
[17]. اقبال یغمائی ، زگفتار دهقان (شاهنامه به نظم و نثر) ، انتشارات توس ، تهران ، ص 576-578
[18]. میترا مهرآبادی ، شاهنامه کامل فردوسی به نثر پارسی ، نشر روزگار ، تهران ، ص 254-266 و 423-429