وجود مساجد تاریخی و بارگاه امامزادگان در ابیانه و جانفشانی‌‌‌های مردم آن در راه قرآن و اهل بیت علیهم‌السلام، بهترین نشانه عشق و پیوند راستین و قلبی مردم ابیانه با اسلام است.

ریچارد نلسون فرای (Richard Nelson Frye) می‌نویسد که عمر بن خطاب (خلیفه دوم) مایل بود ایرانیان مسلمان نشوند و دین اسلام فقط برای عرب‌ها باشد. چون اگر ایرانیان مسلمان می‌شدند از جزیه (مالیات شرعی) معاف و حق و حقوقشان با سایر مسلمین مساوی می‌شد. ولی عمر دوست داشت از ایرانیان باج و خراج بیشتری بگیرد. پس تلاش می‌کرد که ایرانیان مسلمان نشوند.

میلاس، شخصی زرتشتی بود که به دست ابو هُذَیل عَلّاف (درگذشت: 235 هجری) مسلمان شد. زمینه‌ی اسلام آوردن او اینگونه بود که او در مجلس مناظره‌ای شرکت کرد که ابوهذیل علاف با ثنوی‌ها داشت. با پیروزی ابوهذیل در این مناظره، میلاس اسلام را برگزید.

پیروزشاه بلسارا از اندیشمندان زرتشتی ساکن هندوستان: ایرانیان در راه پذیرش اسلام، مشکلی نداشتند. بلکه از سر اختیار و از روی منطق مسلمان شدند. روابط پیامبر و خاندان ایشان با ایرانیان نیز رابطه‌ای خوب و از روی علاقه و دوستی بود.

فتوحات مسلمین، برخی با شمشیر و برخی با صلح بوده، اما سِیر مسلمانیِ ایرانیانِ و تحول آنان از زرتشتی‌گری به اسلام، غالباً به زور شمشیر نبود. مسلمین به هر سرزمینی که می‌رسیدند، سه گزینه پیشنهاد می‌کردند. یا اسلام بیاورید (تا برادران و خواهران ما باشید)، یا جزیه بدهید (یعنی مالیات بدهید و بر دین سابق خود باقی بمانید). در غیر این صورت، آماده جنگ باشید تا خدا بین ما و شما قضاوت کند. بسیاری از ایرانیان نیز در آغاز، گزینه «دوم» را انتخاب کردند.

ناصر کبیر، از سادات علوی در مازندران و گیلان، در قرن 3-4 هجری خدمات فرهنگی و ادبی بسیاری صورت داد. عملکرد او در کنار نقدهایی که به آن وارد است، یک نمونه مثبت از خدمات متقابل اسلام و ایران به یکدیگر شمرده می‌شود. ساخت مدارس و تلاش برای ترویج علم و ادب، و برقراری کتابخانه‌ها از جمله این خدمات فرهنگی است.