پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ پس از سقوط حاکمیت ساسانی، آیین زرتشتی نیز رو به ضعف و زوال نهاد و بسیاری از مردم "فرهیخته" ایران، به دلایل مختلف زرتشتیگری را رها کرده، اسلام آوردند. در این میان، مسلمان شدنِ مردم دیلمان (گیلان امروز) نیز قابل توجه است. مردم آن دیار، کاملاً از روی اختیار و در اثر نهضت فرهنگی تبلیغی سادات علوی، مسلمان و شیعه شدند.

ابن اثر جزری در «الكامل فی التاريخ» در حوادث مربوط به سال 301 هجری، می‌گويد: «و كان الحسن بن عليّ الأطروش قد دخل الديلم بعد قتل محمّد بن زيد، و أقام بينهم‏ نحو ثلاث عشرة سنة يدعوهم إلى الإسلام.[1] حسن بن على اطروش پس از به قتل رسیدنِ محمد بن زيد عَلَوى به ديلمان پناه برد و مدت سيزده سال ميان ديلميان زيست و آن‌ها را به اسلام دعوت كرد.» و در ادامه می‌گويد: «فأسلم منهم خلق كثير، و اجتمعوا عليه.[2]‏ بسيارى از مردم آن دیار، اسلام آوردند و گرد او تجمع نمودند.»

فخر رازی می‌گويد: «الحسن أبو محمّد الاطروش الناصر لدين اللّه، و هو الناصر الكبير صاحب الديلم، أقام بها أربعة عشر سنة، فأسلم على يده أكثر الجيل و الديلم، و علّمهم الحلال و الحرام و عرّفهم شرايع الإسلام.[3] ابومحمد حسن اطروش يا همان ناصر كبير 14 سال در گيلان ماند و اكثر مردم آن ديار به دست او مسلمان شدند و او حلال و حرام و شريعت اسلام را به آنان تعليم داد.»

بنا بر منابع تاريخی، صدها هزار نفر به دست او مسلمان شدند، و فقط در يك روز بالغ بر 14 هزار نفر به دست او اسلام آوردند.[4] سيد مرتضي در «المسائل الناصريات» می‌گويد: «أبومحمد الناصر الكبير و هو الحسن بن علي، ففضله في علمه و زهده و فقهه أظهر من الشمس الباهرة، و هو الذي نشر الإسلام في الديلم حتى اهتدوا به بعد الضلالة، و عدلوا بدعائه عن الجهالة، و سيرته الجميلة أكثر من أن تحصى، و أظهر من أن تخفى.[5] ابومحمد ناصر كبير حسن بن علی كه فضل او در علم و زهد و فقه روشن‌تر از خورشيد درخشان است، و او همان كسي است كه اسلام را در ديلمستان نشر داد، تا اينكه مردم به دست او هدايت شدند و با دعوت او از جهل نجات يافتند. سيرت او نيك بود، برتر از آنكه توصيف شود...» و مهم اين كه مردم آن ديار با معاطفت و مهربانی او به اسلام هدايت شدند.[6]

پی‌نوشت:

[1]. الجزری، ابن الاثير عزالدين ابو الحسن على بن محمد (1965)، الكامل في التاريخ‏، بيروت، دار الصادر، جلد 8، برگه 81.
[2]. الجزری، همان.
[3]. فخر رازی، ابوعبدالله محمد بن عمر (1378)، الشجرة المبارکة في أنساب الطالبية، قم: کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی نجفی، برگه 136
[4]. هارونی، یحیی ‌بن حسین (2002)،  تیسیرالمطالب فی امالی ابیطالب، عمان، مؤسسة الامام زید بن علی الثقافیة، برگه 289
الحسنی، ابو‌العباس (1987)، المصابیح، بیروت، دارالنشر فرانتس شتاینر، برگه 73.
المحلی، حمید بن احمد (2002)، الحدائق الوردیة فی مناقب ائمة الزیدیة، صنعا: مكتبة بدر، جلد 2، برگه 60.
[5]. شريف مرتضى، على بن حسين (1376)، المسائل الناصريات،‌ تحقيق مركز پژوهش و تحقيقات علمى، تهران: رابطة الثقافة و العلاقات الإسلامية‌، برگه 63.
[6]. المحلی، همان.