انواع طواف قبر
طواف مشاهد مشرفه و قبور انبیا و ائمه (علیهم‌السلام) از نظر قصد و عنوانی که طواف کننده دارد، ممکن است چند نوع انجام گیرد:
1) گاهی طواف حول قبر همانند طواف خانه خدا، به عنوان یک عبادت محسوب می‌شود، که این امر بدعت است و حرام می‌باشد چرا که طواف تحت عنوان عبادت مختص به کعبه و خانه خداست.
2) گاهی طواف دور قبر، نه به عنوان عبادت، بلکه به قصد این‌که مستحب و مطلوب است؛ صورت می‌گیرد که این نوع نیز بدعت است و انجام آن صحیح نیست چراکه شخص به عنوان استحباب این عمل را انجام می‌دهد درحالی‌که دستوری بر انجام آن نرسیده است.
3) گاهی اوقات شخص طواف کننده فقط به قصد این که صاحب این قبر، از اولیاء الهی و محبوب است دور آن می‏‌گردد، نه به قصد عبادت. این نوع از طواف شاید عمل بیهوده‌ای به نظر برسد ولی دلیلی بر حرمت آن وجود ندارد و فقط یک نوع اظهار محبت و علاقه است. آیا می‌توان گفت ابراز علاقه به شخصی به هر نوعی که باشد حرام است؟
4) نوع دیگر طواف این است که شخص طواف کننده، طواف را به قصد تبرک انجام می‌دهد نه عبادت.[4]
همان‌طور که در تاریخ آمده است تبرک به آن‌چه که به پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) ارتباط و بستگی داشته، جزء سیره مسلمان‏‌ها در صدر اسلام بوده و قبر و ضریح هم ارتباط با جسم مطهر حضرت دارد و مردم با طواف در اطراف آن، خود را متبرک می‏‌کنند.
به نظر می‌رسد آن‌ها که طواف را حرام می‌دانند، مقصودشان همان نوع اول و به عنوان عبادت بوده است در حالی‌که عوام و کسانی‌که بر قبور انبیاء، ائمه (علیهم‌السلام) طواف می‏‌کنند اصلاً آن را به عنوان عبادت انجام نمی‏‌دهند و فقط قصد تبرک‌جویی دارند.
حال که متوجه شدیم مراد از طواف، قصد تبرک است، باید ببینیم که نظر اهل‌سنت در خصوص بوسیدن و لمس تربت و قبر حضرات معصومین (علیهم‌السلام) چیست؟ در خصوص این مسئله، در کتاب‏‌های فقهی اهل‌سنت چند قول دیده می‏‌شود:
1) برخی قائل به عدم استحباب هستند مانند: عبدالرحمان بن قدامه که می‏‌نویسد: «مسح کردن دیوار قبر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) و بوسیدن آن مستحب نیست چرا که اثرم می‏‌گوید: اهل علم مدینه را دیدم که قبر پیامبر را لمس نمی‏‌کنند، بلکه در کناری می‏‌ایستند و سلام می‏‌کنند.»[5]
2) برخی نیز قائل به کراهت یا کراهت شدید هستند. مانند: محی‏‌الدین نووی که گفته است: «وَ یَکرَهُ إلصاقِ الظَهرِ وَ البَطنِ بِجِدارِ القَبرِ کِراهَة شَدیدَة وَ یَکرَه مَسحَهُ بِالیَدِ وَ تَقبیلَه بَلِ الأدَب اَن یَبعُدَ عَنه کَما لو کانَ بِحَضرَتِه صلی الله علیه و آله فی حیاته...[6] طواف قبر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) جایز نیست و چسباندن پشت و شکم به دیوار قبر مکروه است، و مسح با دست و بوسیدن قبر پیامبر مکروه است؛ بلکه ادب اقتضا می‏‌کند که از قبر دور باشد، همان‌طوری که در حال حیات، در محضر پیامبر می‏‌ایستاد.»
3) برخی نیز نظریه حرمت را قائل هستند. مثلاً سمهودی می‏‌گوید: «مس کردن مشاهد و قبور انبیاء و اولیا و بزرگان دین و بوسیدن آن‌ها از نصارا و یهود است... و روایت شده است که انس بن مالک وقتی مردی را دید که دست روی قبر پیامبر نهاده او را نهی کرد و گفت: این عمل در عهد رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) نبوده است و مالک و شافعی و احمد نیز آن را شدیداً ناپسند شمرده‏‌اند.»[7]
4) قول به جواز و عدم کراهت است که این قول شواهد و مؤیدات تاریخی فراوانی دارد. مثل تبرک جستن ابوایوب انصاری به قبر پیامبر:
در مسند احمد بن حنبل و چندین کتاب دیگر آمده است: «حدثنا عبد الْمَلِک بن عَمْرٍو حدثنا کثِیرُ بن زَیدٍ عن دَاوُودَ بن أبی صَالِحٍ قال أَقْبَلَ مَرْوَانُ یوْماً فَوَجَدَ رَجُلاً وَاضِعاً وَجْهَهُ علی الْقَبْرِ فقال أتدری ما تَصْنَعُ فَأَقْبَلَ علیه فإذا هو أبو أَیوبَ فقال نعم جِئْتُ رَسُولَ اللَّهِ- ولم آتِ الْحَجَرَ سمعت رَسُولَ اللَّهِ- لاَ تَبْکوا علی الدِّینِ إذا وَلِیهُ أَهْلُهُ وَلَکنِ ابْکوا علیه إذا وَلِیهُ غَیرُ أَهْلِهِ.[8] از داوود بن أبوصالح نقل شده است که روزی مروان دید که شخصی صورتش را بر قبر پیامبر گذاشته است؛ پس گفت: آیا می‌دانی چه‌کاری را انجام می‌دهی؟ نزدیک آمد و دید که آن شخص أبو أیوب انصاری است. ابو أیوب گفت: بلی من آمده ام پیش رسول خدا و پیش سنگ نیامده‌ام. از رسول خدا شنیدم که می‌فرمود: برای دین گریه نکنید زمانی‌که افراد شایسته حاکم باشند؛ ولی زمانی گریه کنید که نااهلان حکومت می‌کنند.»
آن‌چه که به نظر می‌رسد این‌گونه فتاوای اهل‌سنت پشتوانه محکم علمی ندارد. و بیشتر برگرفته از تعلیمات ناصحیح و تعصبات کورکورانه آن‌هاست.
بنابراین تبرک جستن به مشاهد مشرفه طبق نظر بسیاری از علمای اهل‌سنت بدعت نیست و انجام دهندگان آن مشرک نیستند و در ثانی روایات و حکایات بسیاری وجود دارد که مؤید موضوع تبرک جستن هستند که یکی از آن‌ها سفارش پیامبر بر بوسیدن قبر پدر و مادر است.
سید محسن امین در کتاب کشف الارتیاب از چند منبع نقل می‌کند: «بوسیدن قبر پدر و مادر اشکال ندارد، زیرا مردی نزد پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) آمد و عرض کرد: یا رسول الله! من سوگند خورده‏‌ام که آستانه درب بهشت و پیشانی حورالعین را ببوسم. حضرت به امر فرمود: پای مادر و پیشانی پدر را ببوسد. عرض کردم: یا رسول الله! اگر پدر و مادرم زنده نباشند، چه کنم؟ حضرت فرمود: قبرشان را ببوس. عرض کرد: اگر قبرشان را ندانم، حضرت فرمود: دو تا خط بکش؛ یکی را به نیت قبر مادر و دیگری را به نیت قبر پدر، آن‏گاه آن دو را ببوس تا سوگند خود را نشکنی.»[9]

پی‌نوشت:

[1]. حاشیة الشروانی، شروانی، مکتبة السلفیة: ص 145
[2]. المجموع، محی الدین نووی،دارالکتب العلمیة، بیروت: ج8، ص206
[3]. کشف الارتیاب، سید محسن امین، دارالکتب الاسلامی: ص 459، فصل 15 به نقل از کتاب التحفه ابن عساکر
[4]. توحید و زیارت، سید حسن طاهری خرم آبادی، موسسه بوستان: ص112
[5]. شرح الکبیر، عبدالرحمان بن قدامه، دارالکتب العربی، بیروت: ج3، ص496
[6]. المجموع، محی الدین نووی،دارالکتب العربیة، بیروت: ج8، ص206
[7]. توحید و زیارت، سید حسن طاهری خرم آبادی، موسسه بوستان: ص112 به نقل از کتاب وفاء الوفاء، سمهودی: ج4، ص1402
[8]. مسند احمد، احمد بن حنبل، دارالکتب العلمیة، بیروت: ج17، ص42، ح23476؛
المستدرک علی الصحیحین، حاکم نیشابوری، دارالکتب العلمیة، بیروت: ج۴، ص۵۶۰، ح8571؛
مجمع الزوائد و منبع الفوائد، هیثمی، موسسة المعارف، بیروت: ج4، ص2، ح 5845 و، ج5، ص245، ح9252؛ جهت مشاهده تصویر کتاب کلیک کنید.
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ابن‌عساکر، دارالکتب العلمیة، بیروت: ج57، ص249؛
[9]. کشف الارتیاب، سید محسن امین، دارالکتب الاسلامی: ص 462

نویسنده: محمد یاسر بیانی