پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ سید ابوالفضل برقعی یکی از بزرگان جریان قرآنیون است که قرآن را بی‌نیاز از تفسیر می‌داند و در مسیر تفسیر آیات و نقادی روایات، گاه به صراحت و گاه تلویحاً بارها این مسئله را متذکر شده است که مراد خداوند فقط منحصر در معنای ظاهری آیات است؛ در نتیجه، نه نیازی به روایت و غیر آن داریم. وی با هرگونه معنایی که ناظر به بطون آیات باشد، مخالف است و آن را خرافه می‌داند.

به عنوان مثال، وی در مقدمه کتاب بررسی علمی احادیث مهدی (عجل‌الله‌فرجه) در فصل «آیات مؤوله» می‌نویسد: «چون عده‌ای با تفسیر، خلاف ظاهر و خلاف سیاق آیات و با تأویل نامناسب و دل‌بخواهی، با بسیاری از آیات شریفه قرآن بازی کرده‌اند.»[1]

او هم‌چنین در بسیاری از موارد، پس از ذکر شأن نزول آیه، معنای آیه را منحصر در حادثه مربوطه دانسته و غیر آن را باطل اعلام می‌کند![2]

در نقد و پاسخ به این مبنا، باید گفت:
مطالعه‌ در آثار اندیشمندان اسلامی، این‌ حقیقت‌ را آشکار می‌سازد که‌ همه آنان اتفاق دارند که قرآن در حوزه آموزه‌های خاص خود، مانند مباحث دینی و اعتقادی، احکام شرعی و برنامه‌های تربیتی و اخلاقی، کامل است و ناگفته‌ای ندارد، چنانکه خود قرآن می‌گوید: «... لَا رَطْبٍ وَلَا يَابِسٍ إِلَّا فِى كِتبٍ مُّبِين [انعام/59] ... و نه هیچ تر و خشکی وجود دارد، جز این‌که در کتابی آشکار [در کتاب علم خدا] ثبت است.»

از سوی دیگر، مفاهیم پیدا و برآمده از ظاهر آیات و کلمات، با عنایت به محدودیت آن‌ها، پاسخگوی نیاز گسترده انسان در این زمینه‌ها نیست، مگر این‌که به ژرفای معانی و بطون قرآنی روی آوریم.
آلوسی مفسر بزرگ اهل سنت در تفسیر روح المعانی می‌نویسد: «برای کسی‌که بهره‌ای از خرد و ذره‌ای ایمان داشته باشد، نسزد که منکر بطون قرآن شود؛ بطونی که مبدأ فیاض بر قلب هر بنده‌ای که بخواهد افاضه می‌کند، من نمی‌دانم منکران چه می‌کنند با این آیه‌ها: «وَ تَفْصِيلًا لِكُلِّ شَيْ‌ءٍ»، «مَا فَرَّطْنَا فِي الْكِتَابِ مِنْ شَيْءٍ» سوگند به خدا! در شگفتم، چگونه برای اشعار مبتنی بر قرآن، معانی فراوان احتمال می‌دهند، ولی برای کلام وحیانی الهی که بر آخرین پیامبر نازل شده است، معانی نهفته در وراء الفاظ و کلمات را باور ندارند.»[3]

محمد حسین ذهبی در التفسیر و المفسرون می‌نویسد: «ظاهر قرآن، فهم معنای الفاظ عربی است و اما باطن آن، فهم مراد خداوند و غرض و مقصود اوست که در وراء ظاهر الفاظ و شیوه ترکیب آن نهفته است؛ بر این اساس، تمامی آن‌چه که در فهم معنای عربی و قرآن نقش دارد، داخل در ظاهر آیات قرآن است.»[4]

علاوه بر این باید گفت که این مبنای برقعی (ظاهرگرایی) پیامدهای ناگواری دارد؛ از جمله این‌که ظاهرگرایی در صفات خبری، راه را برای تجسیم در اعتقادات، هموار می‌کند.

پی‌نوشت:
[1]. برقعی، سید ابوالفضل، بررسی علمی در احادیث مهدی، ص148.
[2]. همان، ص153-154.
[3]. شهاب الدين محمود بن عبدالله آلوسی، روح المعانی فی تفسير القرآن العظيم والسبع المثانی، ج1، ص8، دارالكتب العلمية – بيروت.
[4]. ذهبی، محمد حسین، التفسیر و المفسرون، ج2، ص265، مكتبة وهبة، قاهره.