پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ هر چند فقرات متعددی از کتاب مقدس یهودیت(تنخ)، به بحث توحید اشاره کرده اما درباره دلایل عقلی بر توحید، شخصیت های بزرگ یهودی تحت تأثیر متفکران اسلامی بوده اند.

در کتاب مقدس یهودیت(تنخ)، فقرات متعددی به بحث از توحید پرداخته و به بنی اسرائیل یادآوری می کند که شما تنها یک خدا دارید و در عالم، خدای دیگری وجود ندارد. در دستورات ده گانه که به «ده فرمان» معروف است و در طور سینا بر حضرت موسی(علیه‌السلام) نازل شد، اعتقاد به یگانگی خدا در اولین فرمان آمده است: «برای خود خدایی جز من نگیرید»(خروج، 20: 1؛ تثنیه، 5: 6) در آیه شِمَع که هر روز یهودیان آن را در نمازهای یومیه می خوانند، بر توحید تأکید شده است: «بشنو ای اسرائیل كه خداوند ما یهوه، يكتا است.»(تثنیه، 6: 4)

گرچه انبیاء بنی اسرائیل و علما و کاتبان بزرگ یهود مانند عزرا در حفظ این اصل کتاب مقدسی بسیار تلاش کردند، اما مهم ترین شخصیت های یهودی که برای یگانگی خداوند دلایلی اقامه کرده اند، تحت تأثیر متفکران اسلامی بوده اند. برخی از این ادله با رویکرد کلامی و برخی نیز با رویکرد فلسفی است. برای مثال سعدیا گائون که از متفکران یهودی تحت تأثیر مذهب کلامی معتزله بوده است، دلایلی برای اثبات توحید اقامه کرده است. از جمله این استدلال ها آن است که کثرت و تعدد مستلزم جسمانیت است. همچنین او به برهان تمانع نیز تمسک کرده است.(1)

با وجود این، مهم ترین شخصیت یهودی که در قرن دوازدهم به تنظیم دقیق یک چارچوب اعتقادی برای یهودیان اقدام کرد، هارمبام موسی بن میمون، اهل قرطبه در اندلس اسپانیا بود. او 13 اصل اعتقادی معین کرد که دانشمندان بعد از او هم در این زمینه از وی تبعیت کردند.(2) این اصول امروزه در کتاب عبادات روزانه یهود داخل شده است. بیشتر این اصل‌ها درباره اعتقاد به خداست و اصل دوم آن به یگانگی خداوند مربوط است(3).

ابن ‌میمون از متفکّران و فیلسوفان برجسته یهودی در قرون وسطی بوده است که تحت تأثیر حکمای مشائی نظیر ارسطو و نیز اندیشمندان اسلامی(متکلمان معتزلی) به تبیین عقاید یهود و فقرات تورات پرداخته است. او تحت تأثیر علمای اسلامی توانست بر عقاید دین یهود لباسی نو بپوشاند و آنان را مطابق اصول فلسفی تقریر نماید، عملی که در میان مسلمانان رایج بود.(4)

ابن میمون بخش زیادی از کتاب کلامی «دلالة ‌الحائرین» را به بررسی مباحث مربوط به توحید اختصاص داده است. وی پنج دلیل از متکلّمان برای اثبات توحید نقل می کند و دو دلیل اول یعنی تمانع و تغایر(ترکّب) که در کلام و فلسفه اسلامی مطرح شده است را از مهم ‌ترین آنها برمی‌ شمارد. ابن ‌میمون در پایان مطالب می گوید: «با وجود این استدلال های تفصیلی متکلمان برای توحید، اما باید گفت نیازی به چنین استدلالاتی نیست؛ زیرا امر مقبول در شرع، یگانه بودن خداوند است و فطرت انسان ها نیز این وحدت را درک می کند. از این رو استدلال به فطرت و شرع، بهترین دلیل در باب توحید است.»(5)

ابن میمون پس از رد دلایل متکلمان بر توحید می گوید پس از فطرت و شرع، راه درست برای اثبات خداوند و توحید او، طریق فلسفی است. از این رو خود بیست‌ و پنج مقدمه برهانی که تماماً برگرفته از ارسطو و دیگر حکمای مشائیِ پس از اوست، برای اثبات خداوند و توحید او می ‌آورد.(6)

لازم به ذکر است که ایشان دلیل مستقلی برای توحید نیاورده است، بلکه آنچه از مقدمات 25 گانه و به ‌ویژه مقدمه بیست و یک،(7) و نیز آنچه از دیگر مطالب ابن ‌میمون درباره توحید استفاده می ‌شود، این است که استدلال اصلی او بر توحید، بساطت ذات خداوند و محال بودن ترکیب در ذات اوست. به نظر ابن ‌میمون، هر مرکّبی محتاج و وابسته به اجزای خود است و زمانی که احتیاج به غیر خود باشد، ممکن ‌الوجود خواهد بود و حال آنکه خداوند واجب ‌الوجودِ لذاته است. بنابراین خداوند بسیط و یکتاست و نه مرکب.(8)

بنابراین هر چند فقرات متعددی از تنخ، به بحث توحید اشاره کرده است اما درباره دلایل عقلی بر توحید، شخصیت های بزرگ یهودی نظیر سعدیا گائون و موسی بن میمون تحت تأثیر متفکران اسلامی بوده اند.

پی نوشت:
1. Saadia Gaon, The Book of Beliefs and Opinions, Samuel Rosenblatt (trans), Yale University press, 1976, p. 91- 98
(2). حاج بابا قزوینی یزدی، محضرالشهود فی ردّ الیهود، قم: موسسه فرهنگی- انتشاراتی حضور، 1378ش.، ص 237
(3). آلن آنترمن، باورها و آیین‌های یهودی، قم: مطالعات ادیان و مذاهب، 1385، ص 61؛ عباس زریاب، «ابن‌ میمون» در دایرة‌ المعارف بزرگ اسلام، تهران: دائرة‌ المعارف بزرگ اسلامی، 1372ش، ج 5،‌ ص 12
(4). ر.ک: موسی ‌ابن میمون، دلاله الحائرین، تحقیق حسین آتای، بی چا، استانبول: مکتب الثقافه الدینیه،1972م، مقدمه کتاب و ص 231؛ هری اوسترین وُلفسن، بازتاب‌ های کلام اسلامی در فلسفه یهودی، ترجمه علی شهبازی، قم: مطالعات ادیان و مذاهب، 1387، ص 18
(5). موسی ‌ابن میمون، دلاله الحائرین، همان، ص221-224
(6). عباس زریاب، «ابن‌ میمون»، همان، ج 5، ص 7؛ ابن‌ میمون، دلاله الحائرین، همان، ص 231
(7). هر ماهیتی که مرکب از دو امر باشد، بالضروره اجزاء آن ترکیب، سبب وجود آن خواهد بود، در این صورت چنین ماهیتی واجب‌الوجود لذاته نخواهد بود؛ زیرا وجودش وابسته و محتاج به دو جزء آن می‌باشد. بنابراین واجب‌الوجود لذاته باید یکتا، بسیط و بدور از انحاء ترکیب باشد.
(8). ابن‌ میمون، دلاله الحائرین، همان، ص 115، 124 و 135