پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ یافته های پژوهشی در متون فرقه اهل حق از وجود نمادهای آیینی در این فرقه حکایت دارد. منظور از نمادهای آیینی در این نوشتار آن دسته از عناصر و اشیاء ابزاری است که در مناسک و آیین های فرقه اهل حق به کار گرفته می شوند اما مفهوم و کارکردی نمادین مذهبی و اعتقادی دارند.

یکی از مهم ترین مناسک آیین اهل حق سرسپردن است که هر فرد جهت ورود در فرقه اهل حق مكلف به انجام آن است. در این مراسم وسایلی نظیر: ۱. یک عدد جوز (یک نوع  میوه جنگلی معطر که بدان بوا یا بویا هم می گویند)؛ ۲. یک تکه پارچه سفید یک رنگ استعمال نشده 3. شاخ نبات 4. یک قربان یا خدمت معمولاً شامل خروس، یک من برنج و یک چارک روغن زرد، نان و نمک) 5. وجه پای جوز از سکه رایج به ارزش حداقل دو مثقال نقره خام؛ 6. یک سکه محمدی جهت خرد کردن جوز بر روی آن؛ ۷. یک چاقو یا شیئی برنده. بدین ترتیب که پس از حضور در جم خانه و انعقاد جمع با حضور یک پیر یا نماینده آن پس از خواندن دعای ویژه بر تیغ و جوز سر آن را به اذن جمع و نیاز طالب می برند. آنگاه نیاز پای جوز را تقسیم و خود جوز را خرد و بین حاضرين توزیع می شود.(1)

در این مراسم هر یک از این عناصر یاد شده کارکردی نمادین دارد:

1. محل اجرای مراسم یعنی  جم خانه سوای برداشت ظاهری از جم (ماخوذ از کلمه عربی جمع به معنی اجتماع و محل  اجتماع) طبق باور این فرقه، نام عقل دوم از عقول دهگانه و به معنی ذات است. چنانکه اگر بگویند فلان خوش جم است مراد آن باشد که خوش ذات است. جمع، جمعیت خاطر را گویند که در مقابل فرد است؛ جمع، مشاهده حق است بی خلق و این مرتبه فنای سالک است.(2)

2. استفاده از جوز در مراسم سرسپاری پیوندی رمزگونه با باورهای ایرانی درباره منشأء نباتی نخستین زوج آدمی دارد. جوز در برخی از فرهنگ ها در جادوگری و کیمیاگری به کار می رفته است و آن را مرتبط با برخی سیارات می دانستند و از روغن و بخور آن در معابد استفاده می کردند. جوز که به وسیله تیغ (چاقو) خراش داده و بریده می شود؛ نماد شکستن سد غرور، هوا و هوس نفسانی و سر تسلیم در مقابل اراده خدا فرو آوردن است. بدین سبب فرقه اهل حق غالباً به جای لفظ سرسپردن اصطلاح «جوز سرشکستن» را به کار می برند. خود جوز نمادی از نیاز به درگاه ذات حق می باشد، چنانکه در بارگه (مهمترین بخش کلام خزانه) در مورد هفتوانه گفته شده: «جوز یارسان سرچشمه نیازها است به دست آنان است». (3)

3. چاقو (تیغ) در بیشتر فرهنگ ها مانند سایر ابزار برنده با اصل فعال خود در ارتباط است که ماده منفعل را تغییر شکل می دهد. در مجازات دادگاهی، مرگ، انتقام و قربانی حضور داشته است و دلالت بر آزمون معنوی و باطنی دارد.(4) حضور چاقوی دسته بلند در مراسم قربانی کیش میترا نماد احیای جسم و روان به وسیله نیروی خون، خورشید و نیز نیروی الوهیت است. در آیین سرسپردن نیز چاقو نمادی از آزمونی معنوی برای بیعت و سر تسلیم فرود آوردن به مسلک اهل حق و پیوستن به پادشاه حقیقت است.(5)

4. سکه هم در این مراسم و هم در بسیاری از سروده‌های نامه سرانجام به چشم می خورد. در فرهنگ ها «مفهوم پول سکه واقعی و پول تقلبی، تشخیص اعمال و افعال مطابق با ذات الهی از طریق ایمان به عنوان محک واقعی بودن آن است و نیز سکه را به عنوان تصویر روح دانسته اند، زیرا روح علامت خدا را بر خود حک کرده همان طور که پول علامت شاه را بر خود حک کرده است. طبق روایت گليم وكول بنیامین پس از نجات از کشتی طوفان زده زرفشان شد اما تنها دو شاهی در گوشه دستارش باقی ماند؛ حضور سکه در آئین سرسپردن نمادی از همین سکه است. همچنین در بارگه بارگه، به هفت پیر توصیه شده: طبق پیمان ازلی سر به سكه همدیگر بسپارند. و در بخش هفتوانه سخن از «سکه شرط» به میان آمده و به سكه مولا سوگند یاد شده است.(6)

5. حضور پارچه سفید در آیین سرسپردگی علاوه بر ارتباط رنگ سفید با نور و پاکیزگی نمادی از همان عروه الوثقی حقیقی است.

6. نان و نمک به عنوان عنصری برکت زا در فرهنگ عامه به این مراسم راه یافته است. طوایف این فرقه، گره گشایی را به وسیله نان و نمک انجام می دهند و در برخی مناطق به آن سوگند یاد می نمایند و گاه با نان پوش نمودن نوزاد جهت برکت بخشی به حیات، حفظ زندگی و دیرپایی نوزاد بهره می برند. از آنجا که نمک هم چکیده آب و هم در تضاد با آن است، در فرهنگ ها نماد فسادناپذیری، نشانه عهدی است که خداوند نمی تواند در هم بشکند. نان و نمک در این مراسم نمادی از پایبندی سرسپردگان به عهد و پیمان و میثاق فرقه اهل حق می باشد.(6)

پی نوشت:

(1). نامه سرانجام یا کلام خزانه،صفی زاده،صدیق،تهران،1375،ص555

(2). نمادشناسی فرقه اهل حق، جودکی و دیگران، دوفصلنامه علمی پژوهشی پژوهشنامه ادیان، سال نهم،شماره هفدهم،1394، ص 31

(3). نامه سرانجام یا کلام خزانه، ص169

(4). فرهنگ نمادها،گربران،آلن و شوالیه،ترجمه سودابه فضائلی،تهران،1379،ص481

(5). دوفصلنامه علمی پژوهشی پژوهشنامه ادیان، سال نهم،شماره هفدهم،1394، جودکی و دیگران، ص 26-36

(6). نامه سرانجام یا کلام خزانه، ص356

(6). نمادشناسی فرقه اهل حق، ص 26-36