پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ اهمیت و جایگاه عقل در اسلام به آن دلیل است که یکی از اصول اربعه برای استنباط احکام و فرامین الهی به حساب می آید. عقل یکی از ابزارهایی است که در کنار وحی، از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. پروردگار عالم بارها در قرآن کریم دستور به تعقل داده و برای نشان دادن اهمیت این موضوع، بارها در قرآن کریم از قوه تعقل یاد می‌کند.

خدای رحمان در قرآن کریم می‌فرماید: «أَفَلَا تَعْقِلُونَ (أنبياء/10) آیا شما عقل خود را کار نمی‌بندید؟» یا آنکه می‌فرماید: «إِنَّا جَعَلْنَاهُ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ (زخرف/3) که ما آن را قرآنی به لسان فصیح عربی مقرر داشتیم تا مگر شما (بندگان در فهم آن) عقل و فکرت کار بندید..» تشویق به تعقل و همچنین توبیخ انسانها به دلیل عدم تعقل، یکی از مطالبی است که بارها در قرآن کریم به آن اشاره شده است.

با بررسی روایاتی که از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌‌وآله) و خاندان رسالت (علیهم‌السلام) نقل شده، مشخص می شود که آن انوار طیبه به عقل و جایگاه آن توجه ویژه‌ای داشته‌اند؛ به عنوان مثال اولین مخلوق خدای رحمان در این عالم هستی در قوه ادراکات، قوه تعقل بوده است. به همین علت رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌‌وآله) می‌فرمایند: «اولین موجودی که خداوند خلق کرد، عقل بود.»(1) حضرت در روایت دیگری می‌فرمایند: «دین را به جز عقل سامان نمی‏‌بخشد.»(2)

نکته قابل توجهی که باید به آن توجه خاص شود این است که در کتب اربعه شیعه که مهمترین کتب حدیثی به حساب می آید، عقل و تعقل در یک باب مجزا آورده شده و روایات فراوانی برای آن بیان شده است؛ به عنوان نمونه در اولین قسمت از کتاب شریف الکافی که محدث شهیر اسلام مرحوم کلینی به جمع آوری آن پرداخته، احادیث تعقل جمع آوری شده است.
امام باقر (علیه‌السلام) فرمود: «چون خدا عقل را آفرید، از او بازپرسى کرده و به او فرمود: پیش آى، پیش آمد، گفت بازگرد، بازگشت، فرمود به عزت و جلالم سوگند مخلوقى که از تو نزدم محبوبتر باشد، نیافریدم و تو را تنها به کسانى که دوستشان دارم، به طور کامل دادم. همانا امر و نهى و کیفر و پاداشم متوجه تو است.»(3)

پی‌نوشت:
1. مفيد، الإختصاص، ص380، الموتمر العالمى لالفية الشيخ المفيد - ايران، قم، چاپ اول، 1413 ق. «أوّل‏ ما خلق‏ اللّه‏ العقل‏ و إطاعته لأمر اللّه و نهيه‏»
2. تميمى آمدى، غرر الحكم و درر الكلم، ص72، دار الكتاب الإسلامي - قم، چاپ دوم، 1410 ق. «ألدّين لا يصلحه إلّا العقل‏»
3. كلينى، الكافی، ج1، ص10، دار الكتب الإسلامية - تهران، چاپ چهارم، 1407 ق. «أَخْبَرَنَا أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ قَالَ حَدَّثَنِي عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا مِنْهُمْ مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى الْعَطَّارُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ رَزِينٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: لَمَّا خَلَقَ اللَّهُ الْعَقْلَ،‏ اسْتَنْطَقَهُ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَقْبِلْ فَأَقْبَلَ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَدْبِرْ فَأَدْبَرَ، ثُمَّ قَالَ وَ عِزَّتِي وَ جَلَالِي مَا خَلَقْتُ خَلْقاً هُوَ أَحَبُّ إِلَيَّ مِنْكَ وَ لَا أَكْمَلْتُكَ إِلَّا فِيمَنْ أُحِبُّ أَمَا إِنِّي إِيَّاكَ آمُرُ وَ إِيَّاكَ أَنْهَى وَ إِيَّاكَ أُعَاقِبُ وَ إِيَّاكَ أُثِيبُ.»

محمدجواد مهریار