پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ یکی از دوره های مهم حکومت داری مسلمانان، عهد عباسیان است که از سال 132ه.ق آغاز شده و تا سال 656ه.ق ادامه داشته است. در این مدت طولانی مناطقی چون ایران، ماوراءالنهر، عراق، فلسطین شامات و حجاز تحت کنترل حکومت عباسی بوده است. در این مناطق گسترده اهل کتاب زندگی می کردند.

نویسنده یهودی، ربی ایزیدور اپستاین در مورد موقعیت دینی مناسب یهودیان در منطقه عراق می نویسد: «هر جا که پرچم اسلام به اهتزاز در آمد، بخت و اقبال یهودیان رو به بهبود گذاشت... بابل هنوز در این زمان قلب و محور پراکندگی بود... اقتدار روحانی در اختیار گئونیم(مفرد آن گائون به معنای عالی جناب) باقی ماند و این نامی بود که رؤسای دو مدرسه بزرگ بابلی سورا و پومبدیتا اکنون به آن شناخته می شدند.... هر دو آنها پیشوایان روحانی یهودیان محسوب می شدند و دارای نفوذ و اقتداری بودند که فتوحات مسلمانان تنها به گسترش آنان کمک کرد. رهبران یهودی در این مراکز بابلی در عهد اسلام با آزادی کامل به تعلیم و تربیت طلاب علوم یهود پرداختند و طلاب یهودی را از سرتاسر عالم به مدارس خود جذب کردند. از جهان مسیحی و به همان سان از جهان اسلام از اسپانیا، پروانس، ایتالیا و امپراتوری بیزانس، دسته دسته طلاب به مدارس سورا و پومبدیتا در عراق سرازیر شدند.»(1)

اپستاین وضعیت کتابت و تعلیم و تربیت یهود در زمانی که زیر سایه حکومت مسلمانان در عراق بوده اند را چنین توصیف می کند: «گئونیم با تکمیل فتاوی، کوشیدند از طریق گردآوری و تألیف مجموعه های کتب شرعی، معرفت به تلمود و عمل به آن را گسترش بخشند. نخستین نمونه آن به قلم گائون نابینا یهودای سورایی (سال های فعالیت 756- 757م) تحت عنوان "هلاخوت پسوقوت" تألیف شد. این گئونیم همچنین نمایندگانی را با نسخه هایی از تلمود و توضیحات تلمودی به جوامع دور دست فرستاد. نخستین نسخه از این نسخه ها که به اسپانیا رسید به دست پالتویی گائون(قرن هشتم میلادی) فراهم گشت... عمرام گائون در سال 860 م به درخواست جماعت یهودی اسپانیا کتاب دعای کاملی را همراه با توضیحات و یادداشت ها تدوین کرد. این کتاب که به سدر یا سدور راو عَمرام معروف است، نخستین کتاب کاملی بود که تا آن زمان تألیف شده بود و تأثیر بسیاری بر شعائر یهودی گذاشت. حدود 60 سال بعد سعدیا گائون کتاب دعای دیگری را برای یهودیان مصر تدوین کرد. همان زمان مدارس بابلی به یکسان سازی کتاب مقدس پرداختند، چون حروف مصوت و نقطه در نسخه های کهن وجود نداشت. این کار را علمای مدارس سورا، پومبدیتا و نهردعا انجام دادند که به "مَسورِت"ها (از ریشه عبری به معنای به ارث گذاشتن) معروف گشت. آنان همچنین کوشیدند متنی یکسان و عاری از خطاهای نسخه نویسان فراهم سازند و در همان حال از آن در مقابل راه یافتن خطاها در آینده محافظت کردند. آیه ها و حتی حروف کتاب های مختلف را شمارش کردند و دقیق ترین محاسبه ها را درباره کلمات، عبارات و هجی کلمات به عمل آوردند.»(2)

این وضعیت اختصاص به یهودیان عراق نداشت، بلکه یهودیان فلسطین نیز در این دوران از همین آزادی های دینی برخوردار بودند. اپستاین در مورد فلسطین در عصر عباسی می‌گوید: «در فلسطین بود که مطالعات مسورتی با قدرت و شور و شوق خاص پیگیری شد. مسورت های بابل و فلسطین از جهت نظام آوانویسی و نیز متن اعراب گذاری شده ای که به یادگار گذاشتند با یکدیگر متفاوت بودند. در خود فلسطین قرائت های متفاوت متن کتاب مقدس را مکاتب رقیب بن آشر و بن نفتالی که از نیمه دوم قرن هشتم تا میانه قرن دهم میلادی در طبریه در اوج شکوفایی بودند، به نسل های بعدی انتقال دادند.»(3)

در قرن نهم یک مدرسه گائونی در فلسطین تأسیس شد که نه تنها در کشورهای مجاور، سوریه و مصر بلکه همچنین در ایتالیا آوازه گسترده ای یافت. گائون فلسطین همانند بدیل بابلی اش مدارس خود را داشت که در آنجا تلمود فلسطینی در اولویت بود.(4)

روند اینگونه فعالیت ها در عراق و فلسطین در دوره عباسی منجر به شکل گیری دو سنت بزرگ یهودی در قرن یازدهم به نام سفاردیم به مرکزیت بابل و اشکنازیم به مرکزیت فلسطین شده است.(5)

نتیجه آنکه این نقل قول ها به زبان نویسندگان یهودی، بیانگر آن است که در عصر عباسی نظام آموزشی پر جنب و جوش، دست آوردهای مهم و ابداعات دینی فراوانی در یهودیت در مناطق مختلف اسلامی صورت گرفت. بدون شک این همه نشاط و کوشش و نوآوری علمی-دینی بدون آزادی و آرامش سیاسی – اجتماعی مناسب امکان پذیر نبوده است.

پی نوشت:
1. ایزیدور اپستاین،‌ یهودیت بررسی تاریخی، ترجمه بهزاد سالکی، تهران: مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، 1385، ص 218- 220
2. همان، ص 220- 221
3. همان، ص 222
4. همان، ص 223؛ آلن آنترمن، باورها و آیین های یهودی، ترجمه رضا فرزین، قم مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، 1385، ص 94- 95 و 186- 187
5. ایزیدور اپستاین، ‌یهودیت بررسی تاریخی، ترجمه بهزاد سالکی، ص 225