شبهه
این‌که اموات، صدای زنده‌ها را می‌شنوند، امری ثابت شده است، که علاوه بر آیات قرآن، روایاتی نیز از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) و ائمه (علیهم‌السلام) در این باب وارد شده که در منابع فریقین آمده است؛ با این وجود، وهابی‌ها از همه این ادله متقن چشم‌پوشی کرده و منکر این مسأله هستند و برای این ادعای خود مستنداتی را نیز می‌آورند. یکی از مستندات وهابیت در بحث سماع موتی (شنیدن اموات)، آیه «إِنَّكَ لَا تُسْمِعُ الْمَوْتَىٰ وَلَا تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعَاءَ إِذَا وَلَّوْا مُدْبِرِينَ.[نمل/80] مسلّماً تو نمی‌توانی سخنت را به گوش مردگان برسانی، و نمی‌توانی کران را هنگامی‌که روی برمی‌گردانند و پشت می‌کنند فراخوانی!» است، وهابی‌ها طبق این آیه شریفه، مدعی هستند که اموات نمی‌شنوند، از این‌رو طلب حاجت از ایشان، کاری لغو و مردود است.[1]

پاسخ
وهابی‌ها تنها به ظاهر آیه نگاه کرده و طبق همین ظاهر نیز حکم می‌کنند، در حالی‌که علاوه بر ظاهر، باید مسائلی از قبیل شأن نزول، توجه به آیات دیگر همسو با این آیه، آیات مخالف این آیه و ... را نیز مورد توجه قرار داد، تا به معنای صحیح از آیه شریفه دست یافت، در آیه مذکور نیز باید تمام این جوانب، مورد توجه قرار گیرد.
آن‌چه ذیل این آیه شریفه از سوی مفسران بیان شده است، این است که این آیه در مورد کفار است، و آنان را به مردگان تشبیه کرده است، کما این‌که در آیات دیگر نیز به این مسأله اشاره شده است؛ برای نمونه در آیه 179 اعراف این معنا به وضوح بیان شده است: «وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ كَثِيرًا مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لَا يَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْيُنٌ لَا يُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ آذَانٌ لَا يَسْمَعُونَ بِهَا أُولَئِكَ كَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولَئِكَ هُمُ الْغَافِلُونَ.[اعراف/179] و محققاً بسیاری از جن و انس را برای جهنم آفریدیم، چه آن‌که آن‌ها را دل‌هایی است بی‌ادراک و معرفت، و دیده‌هایی بی‌نور و بصیرت، و گوش‌هایی ناشنوای حقیقت؛ آن‌ها مانند چهارپایانند، بلکه بسی گمراه‌ترند؛ آن‌ها همان مردمی هستند که غافلند.»
هم‌چنین در آیه 81 سوره نمل (یک آیه بعد از آیه شریفه مورد بحث) خداوند در مورد کافران می‌فرماید: «وَمَا أَنْتَ بِهَادِي الْعُمْيِ عَنْ ضَلَالَتِهِمْ إِنْ تُسْمِعُ إِلَّا مَنْ يُؤْمِنُ بِآيَاتِنَا فَهُمْ مُسْلِمُونَ.[نمل/81] و تو هرگز نتوانی که (این) کوران (باطن) را از گمراهیشان هدایت کنی، تنها آنان که به آیات ما ایمان می‌آورند و تسلیم امر ما هستند، تو آن‌ها را می‌توانی سخن بشنوانی (و به راه حق هدایت کنی).»
ابوالعباس قرطبی (متوفای656ق) ذیل آیه شریفه تصریح دارد: «اولاً: همانا منظورش از مردگان در این آیه، کفار است، یعنی انگار این کافران، همانند مردگان در قبرهایشان هستند، و در این‌جا منظورش از شنیدن، فهمیدن و قبول کردن است؛ چنان‌که خداوند متعال در آیه 23 سوره انفال می‌فرماید: (و اگر الله خیری در آن‌ها می‌دانست، به آنان قطعاً می‌شنواند، و اگر (هم با این حال) به آنان می‌شنواند، باز روی می‌گرداندند و اعراض (و سرپیچی) می‌کردند.) ثانیاً: اگر ما بپذیریم که مردگان در این آیه بر حقیقتشان هستند، پس باز تعارضی بین آیه و بین این‌که بعضی از مردگان در بعضی اوقات یا بعضی احوال می‌شنوند ندارد؛ برای این‌که تخصیص عموم، در صورتی که مخصصی وجود داشته باشد، امکان‌پذیر و صحیح است و در این‌جا، با توجه به این حدیث، و حدیث ابوطلحه که در آن گفته است که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) دربارۀ اهل بدر گفت: «سوگند به کسی‌که جانم در دست اوست، شما به نسبت آن‌چه که می‌گویم از آنان شنواتر نیستید.» چنین مخصصی وجود دارد، و این حدیث متفق علیه است و حدیثی که در این معنا باشد، مانند این فرمودۀ پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) دربارۀ میت است که می‌فرماید: «میت صدای کفش پاها را می‌شنود» و این‌که دو فرشته در قبر از میت، سؤال می‌کنند و میت به آن دو جواب می‌دهد و دلایل دیگری که نمی‌توان این دلایل را انکار کرد.»[2]
با توجه به آن‌چه بیان گردید، به خوبی روشن گشت که این آیه شریفه، اثبات کننده ادعای وهابیت مبنی بر نشیدن اموات نیست؛ بلکه اموات می‌شنوند و تفسیر ایشان ذیل آیه شریفه رأیی نادرست و ناصواب است.

پی‌نوشت:

[1]. بن باز، عبد العزيز بن عبد الله (م 1420)، فتاوى نور على الدرب، ج14، ص157، جمع: محمد بن سعد الشويعر، بی‌نا، بی‌تا.
[2]. «اولا:أن الموتى في الآية إنما يراد بهم الكفار، فكأنهم موتى في قبورهم، والسماع يراد به الفهم والإجابة هنا؛ كما قال - تعالى -: {وَلَو عَلِمَ اللَّهُ فِيهِم خَيرًا لأَسمَعَهُم وَلَو أَسمَعَهُم لَتَوَلَّوا وَهُم مُعرِضُونَ} وهذا كما سَمّاهم: بصمّ وبُكم وعُمي، مع سلامة هذه الحواسّ منهم. وثانيهما: أنا لو سلمنا أن الموتى في الآية على حقيقتهم؛ فلا تعارُض بينها وبين أن بعض الموتى يسمعون في وقت ما، أو في حال ما، فإن تخصيص العموم ممكن وصحيح إذا وُجد المخصِّص، وقد وُجد هنا قال فيه النبي - صلى الله عليه وسلم - في أهل بدر: والذي نفسي بيده! ما أنتم بأسمعَ لما أقول منهم وهو متفق عليه، وبما في معناه؛ مثل قوله(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌سلم)في الميت: إنه ليسمع قرعَ النِّعال  بالمعلوم من سؤال الملكين للميت في قبره، وجوابه لهما، إلى غير ذلك ما لا يُنكر.» قرطبی،  احمد بن عمر، المفهم لما أشكل من تلخيص كتاب مسلم، ج2، ص585، دار ابن كثير، دمشق، چاپ اول، 1417ق.

نویسنده: علی اکبر لطفی