پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ یکی از دلایلی که شیعه بعد از رحلت پیامبر (صلی الله علیه و آله)، سنت نبوی را فقط از طریق امامان معصوم (علیه السلام) معتبر می‌داند، اشتباهات صحابه در نقل روایات رسول الله (صلی الله علیه و آله) است، خصوصاً که به دستور خلفا، آن‌ها حقّ نقل و تدوین این روایات را، تا مدت‌ها نداشته‌اند که این خود احتمال اشتباه در نقل را افزایش می‌دهد. موارد زیادی از این اشتباهات، در تاریخ و حدیث ذکر شده است که در این مقاله به بررسی نمونه‌هایی از آن، پرداخته شده است.

عمران بن حصین صحابی، می‌گوید: «والله، إن کنت لأری أنی لو شئت لحدثت عن رسول الله (صلی الله علیه وسلم) یومین متتابعین، ولکن بطّأنی عن ذلک أنّ رجالاً من أصحاب (رسول الله صلی الله علیه وسلم) سمعوا کما سمعت وشهدوا کما شهدت، ویحدثون أحادیث ما هی کما یقولون وأخاف أن یشبّه لی کما شبّه لهم، فأعلمک أنهم کانوا یغلطون لا أنهم کانوا یتعمدون. [1] به خدا سوگند اگر می‌خواستم می‌توانستم دو روز پیاپی از رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) حدیث نقل کنم؛ اما تنها چیزی که مرا از این کار بازداشت این بود که برخی از صحابه همان را که من شنیدم آن‌ها شنیده و همان را که من شاهد بودم، شاهد بوده‌اند اما روایت را به همان شکل که بوده نقل نمی‌کنند؛ از این‌رو می‌ترسم برای من هم همان اشتباهی که برای آن‌ها رخ داده، رخ دهد؛ البته باید بگویم آن‌ها از روی اشتباه و خطا چنین کرده‌اند و نه از روی عمد.»

بسیار پیش آمده که شخصی ابتدای روایتی را شنیده اما ذیل آن را نشنیده است. ابن جوزی چنین روایت کرده است: «إن الزبیر بن العوام سمع رجلاً یحدث عن رسول الله (صلی الله علیه وسلم)، فاستمع له الزبیر حتی إذا قضی الرجل حدیثه، قال له الزبیر: أنت سمعت هذا من رسول الله (صلی الله علیه وسلم)؟ قال: نعم، قال: هذا وأشباهه یمنعنا أن نحدّث عن رسول الله (صلی الله علیه وسلم)، قد لعمری سمعت هذا من رسول الله (صلی الله علیه وسلم) وأنا یومئذ حاضر ولکن رسول الله (صلی الله علیه وسلم) ابتدأ بهذا الحدیث، فحدثناه عن رجل من أهل الکتاب حدّثه إیاه، فجئت أنت یومئذ بعد انقضاء صدر الحدیث، وذکر الرجل الذی من أهل الکتاب، فظننت أنه من حدیث رسول الله.[2] زبیر بن عوام با شخصی برخورد نمود که از رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) روایت نقل می‌کرد به دقت به روایت گوش داد و هنگامی که روایت به پایان رسید زبیر از او سؤال کرد: آیا تو خود این روایت را از رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) شنیده‌ای؟ آن شخص گفت: آری! زبیر گفت: او و امثال او ما را از نقل حدیث از رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) منع کردند، به جان خود سوگند من نیز در زمان نقل این روایت در محضر رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) حاضر بودم که آن حضرت این حدیث را آغاز کرد و از شخصی از اهل کتاب سخن گفت که مطلبی را برای حضرت نقل کرده بود اما آن روز تو زمانی از راه رسیدی که ابتدای روایت گفته شده بود و حضرت مشغول بیان ادامه سخن آن مرد کتابی بود و تو گمان کرده‌ای این سخن از خود رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) بوده است.»

همچنین بسر بن سعید روایت کرده: «اتقوا الله وتحفظوا فی الحدیث فوالله، لقد رأیتنا نجالس أبا هریرة؛ فیحدث عن رسول الله ویحدثنا عن کعب، ثم یقوم فأسمع بعض من کان معنا یجعل حدیث رسول الله عن کعب ویجعل حدیث کعب عن رسول الله.[3] از خداوند سبحان بترسید و تقوا پیشه کنید و شما را به خدا قسم از احادیث رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) محافظت کنید، شما ما را دیدید که با ابوهریره همنشین بودیم؛ او از رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) و از کعب الاحبار روایت نقل می‌کرد، سپس برمی‌خاست و برای ما حدیث رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) را با حدیث کعب الاخبار و حدیث کعب الاحبار را با حدیث رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) می‌آمیخت و نقل می‌کرد.»

این‌ها تنها نمونه‌هایی از نقل‌های اشتباهی بود که توسط صحابه صورت گرفته است. و نیز از سوی دیگر، اختلافات، نزاع‌ها، درگیری‌ها، جنگ‌های پس از وفات رسول خدا (صلی الله علیه و آله)، همگی بر احادیث نبوی سایه افکنده است. همچنین منافقان و دشمنان نیز در میان جامعه اسلامی رخنه کرده بودند که بهترین سلاح برای مقابله با دشمن خود را جعل روایات نبوی می‌دانستند و از آن در جهت رسیدن به اغراض خود بهره می‌جستند. همه این مشکلات در احادیث نبوی، ما را بر آن می‌دارد که به دنبال طریقی معصوم از اشتباه، برای رسیدن به احادیث پیامبر (صلی الله علیه و آله) باشیم که همان روایات اهل بیت (علیهم السلام) است.

پی نوشت:

[1]. ابن قتیبة، تأویل مختلف الحدیث، ص 42، دار الکتب العلمیة، بیروت.
[2]. ابن الجوزی، دفع شبه التشبیه، ص 167، تحقیق: حسن السقاف، دار الإمام النووی، الأردن.
[3]. الذهبی، سیر أعلام النبلاء، ج 2 ص 606، مؤسسة الرسالة، بیروت.