پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ در قرآن و روایات معصومین (علیهم‌السلام) با توجه به گرایش ذاتی انسان برای نیل به سعادت و کمال، برای کاهش خطا در تشخیص مصادیق، به مصادیق عینی و نشانه‌های کمال، توجه جدی شده و درواقع قرآن و روایات می‌کوشند تا انسان را در مسیر درست کمال و سعادت قرار دهند.
در تبیین قرآنی و اسلامی، انسان، موجودی خیر طلب و کمال‌جو، «یا اَیِّهَا الَّناسُ قَد جَائَکُم الرَّسولُ به الحقّ مِن رَّبِکُم فَامَنوا خَیراً لَکُم وَاِن تَکفُروا فانی ذلّه ما فِی السَّماواتِ وَالاَرضِ وَکانَ اللهُ عَلیماً حَکیماً [نساء/170] ای مردم همانا آن پیغمبر حق برای هدایت شما از جانب خدا آمد چنانچه ایمان آورید برای شما بهتر است و اگر کافر شوید پس هر چه در آسمان و زمین است همه مُلکِ خداست و خدا دانا و درستکار است.» و خداوند، کمال مطلق است و هر کسی که بخواهد به کمالی دست یابد، باید از او که پروردگار و پرورش دهنده هر موجودی در مسیر کمال است، کمک بخواهد و به او و دستورهای وحیانیش، تمسک جوید؛ ازاین‌رو، خداوند، هم مقصد کمال و هم عامل ایجاد کمال، در اشخاص است. در قرآن کریم، سعادت طلبی و حس خداجویی، منشأ و نقطه شروع کمال انسانی دانسته شده است، و انسان هم، خواهان سعادت همیشگی و عمری جاودانه است. «وَالَّذینَ آمَنوا وَعَمِلوا الصَّالِحاتِ لا نُکَلِّفُ نَفساً اِلاّ وسع‌ها اُولئِکَ اَصحابُ الجَنّةِ هُم فی‌ها خَالِدونَ [اعراف/42] و آنان که ایمان آوردند و به قدر وُسع در کار نیک و شایسته کوشیدند زیرا ما کسی را بیش از حد وسع تکلیف نکنیم آنان اهل بهشت و جاودان در آن متنعّم‌اند.»
در یکی از آیات سوره بقره هم به مسائل اعتقادی و هم به عمل صالح و فضایل و ملکات اخلاقی اشاره شده که خداوند متعال می‌فرمایند: «لَیسَ البِرَّ اَن تُوَلُّوا وُجُوهَکُم قِبَلَ المَشرِقِ وَالمَغرِبِ وَلکِنَّ البِرَّ مَن آمَنَ بِاللهِ وَالیَومِ الآخِرِ وَالمَلائِکَةِ وَالکِتابِ وَالنَّبِیینَ وآتَی المَالَ علی حُبِّهِ ذَوِی القُربَی وَالیَتامَی وَالمَساکینَ وَابنَ السَّبیلِ وَالسَّائِلینَ وَفِی الرِّقابِ وَأَقامِ الصَّلاةَ آتَی الزَّکاةَ وَالمُوفُونَ بِعَهدِهِم اِذا عاهَدوا وَالصَّابِرینَ فِی البَأساءِ والضَّرَّاءِ وَحینَ البأسِ اولئِکَ الذِّینَ صَدَقوا وَ اولئِکَ هُمُ المُتَّقون؛ [بقره/177] نیکوکاری آن نیست که روی خود را به سوی مشرق و (یا) مغرب بگردانید، بلکه نیکی، آن است که کسی، به خدا و روز باز پسین و فرشتگان و کتاب (آسمانی) و پیامبران، ایمان آورد، و مال خود را با وجود دوست داشتنش، به خویشاوندان و یتیمان و بینوایان و در راه ماندگان و گدایان و در (راه آزاد کردن) بندگان بدهد؛ و نماز را برپای دارد، و زکات را بدهد، و آنان که چون عهد بندند، به عهد خود، وفادارانند؛ و در سختی و زیان، و به هنگان جنگ، شکیبایانند؛ آنانند کسانی که راست گفته‌اند، و آنان همان پرهیزکارانند.» خداوند سبحان در این آیه به برخی از راه‌های رسیدن انسان به کمال، مانند ایمان، عمل صالح و تقوا اشاره کرده است. همچنین از نبی مکرم اسلام نقل شده که فرمودند: «مَن عَمِلَ بِهذِهِ الآیَه فَقَد اِستَکمَلَ الاِیمان؛ هر کس به این آیه عمل کند، در ایمان به کمال رسیده است.»[1]
بنابراین می‌توان گفت انسان به سبب یک سلسله استعدادهای بسیار عالی که در او قرار داده شده، انسان، نامیده شده و خداوند متعال هم در قرآن کریم می‌فرماید: «ولَقَد کَرَّمنا بَنی آدَمَ [اسراء/70] ما بنی‌آدم را محترم و بزرگ، داشتیم.»  انسان، قدرت اندیشه و استعداد علمی دارد و این‌ها در حیوانات و نباتات و جمادات، نیست. به همین دلیل، انسان از یک حیوان یا گیاه برتر است. خداوند می‌فرماید: «وَعَلَّمَ آدَمَ الاسماءَ کُلَّها [بقره/31]؛ خداوند همه اسماء و شئون خود را به آدم آموخت.» خداوند در این آیه نمی‌گوید به گوسفند، شتر یا اسب آموخت؛ زیرا کمال انسان در این است که عالِم باشد. [2] يک انسان، می‌تواند شرافت‌های بزرگ اخلاقی، احساسات بسیار عالی داشته باشد که هیچ حیوان و گیاهی نمی‌تواند این‌گونه چیزها را داشته باشد. در بیان قرآن کریم، خط سیر انسان تا خدا بیان شده است که در حقیقت این خط، همان راه مشخص کمال انسان است. نهایت اینکه در برابر انسان مثلاً، هزار راه نهاده شده که تنها یکی از آن‌ها  راه مستقیم، یعنی همان شاه راهی است که به خدا می‌رسد. ولی انسان در انتخاب هر کدانم از این راه‌ها مختار است، و اگر آن راه را انتخاب کند، درست است وگرنه راه‌های دیگر همگی نادرست هستند. به خاطر همین باید گفت: راز اینکه در قرآن کریم، ظلمت، همواره به صورت جمع آمده و نور به صورت مفرد: «اللهُ وَلیُ الذینَ آمنوا یُخرِجُهُم من الظُلُماتِ الَی النُّور [بقره/257] خداوند سرپرست کسانی است که ایمان آورده‌اند، و آن‌ها را از ظلمات به سوی نور هدایت می‌کند.» این باشد که راه‌های گمراهی، گوناگون است، ولی راه حق، تنها یکی است.

پی‌نوشت:

[1]. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 66، ص 346
[2]. محمد اسماعیل عبداللّهی، سایبان خودساخته عرفان مدرن، انتشارات باقرالعلوم (علیه اسلام)، ص 142.

برای مطالعه بیشتر بنگرید به کتاب «سايبان خود ساخته عرفان مدرن» نوشته محمد اسماعيل عبداللهی.